बालकामगार समस्या आणि त्यावर उपाय-

[Atul Kaviraje]

बालकामगार समस्या आणि त्यावर उपाय-

परिचय:

भारतामध्ये बालकामगार म्हणजेच त्या मुलांची कामं जी योग्य वयापेक्षा आधीच त्यांना करावीत लागतात. बालकामगारांच्या समस्येचा सामना आपल्याला आजही करावा लागतो. सर्वसाधारणपणे बालकामगार हे वयाच्या १४ व्या वर्षांपूर्वीच आपल्या जीवनातील कामांमध्ये व्यस्त होतात. ही समस्या जगभरातील सर्वात मोठ्या मानवाधिकार समस्यांपैकी एक आहे. मुलांना योग्य शिक्षण, पोषण, आणि आरोग्य मिळवून एक चांगले भविष्य मिळवण्यासाठी त्यांची बालपणाची अवस्था सुरक्षित राहणे आवश्यक आहे. तरीही, भारतामध्ये लाखो बालकामगार आहेत ज्यांना यशस्वी जीवनासाठी आवश्यक असलेल्या मूलभूत अधिकारांचा त्याग करावा लागतो.

बालकामगार समस्या:

भारतामध्ये बालकामगारांची संख्या प्रचंड आहे. यामुळे मुलांचे शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक आरोग्य धोक्यात येते. त्यांची शारीरिक व मानसिक वाढ थांबते. बालकामगारांचे अधिकार, शिक्षण, आणि आरोग्य हा मुद्दा गंभीर आहे.

शारीरिक आणि मानसिक समस्या: बालकामगारांना शारीरिक कष्ट सहन करावे लागतात. त्यांना लहान वयातच कठीण कामांमध्ये भाग घ्यावा लागतो, ज्यामुळे शारीरिक वाढ रुकते. अनेक वेळा त्यांना दुर्धर आजारांची झळही बसते. मानसिकदृष्ट्या, या मुलांमध्ये उदासीनता, चिंता आणि भीती निर्माण होतात. त्यांचं मानसिक विकास रुकतं आणि ते आपल्या भविष्यासाठी अंधकारमय मार्गावर जातात.

शिक्षणाचा अभाव: बालकामगारांचा सर्वात मोठा तोटा म्हणजे त्यांना योग्य शिक्षण मिळत नाही. एकूणच शिक्षणाच्या क्षेत्रात प्रवेश न मिळाल्यामुळे त्यांचे भविष्यातील रोजगाराचे मार्ग अत्यंत मर्यादित होतात. या मुलांमध्ये योग्य कौशल्य विकास होत नाही आणि त्यांना भविष्यात अधिक चांगले काम मिळवण्याची संधी कमी होऊन जाते.

कायदेशीर धुंद: भारतीय कायद्यानुसार, १४ वयापेक्षा कमी वयाच्या मुलांना काम करण्याची परवानगी नाही. तरीही, बालकामगारांची समस्या धडधडत्या गतीने वाढत आहे. यामुळे सामाजिक, आर्थिक आणि शासकीय यंत्रणा यांचा पुरेसा कायदेशीर पाठिंबा नसल्याचे दिसून येते.

आर्थिक समस्या: बालकामगारांची कामं विशेषतः घरातील कुटुंबाच्या आर्थिक स्थितीवर आधारित असतात. अनेक कुटुंबं गरीबीमुळे त्यांना मुलांना कामावर पाठवतात. बालकामगारांवर हे कुटुंबं आर्थिक दबाव आणतात, ज्यामुळे ते लहान वयात काम करण्यास भाग पाडतात.

उदाहरण:

कश्मीरातील उगवतं घरांतील काम करणारे मुले:
कश्मीरमध्ये अनेक छोटे उद्योग असतात जसे की कापड उत्पादन, कारागिरी इत्यादी. त्यात अनेक छोटे बालकामगार लहान वयातच काम करत असतात. त्यांना शाळेतील शिक्षण मिळत नाही आणि त्यांना योग्य आरोग्य सुविधा देखील मिळत नाही. या मुलांना पिढ्यानपिढ्या तेच कठीण कामं करावी लागतात, ज्यामुळे त्यांच्या जीवनात सर्कल बनवला जातो, आणि ते सामाजिक व मानसिकदृष्ट्या पिछडतात.

बालकामगार समस्येवर उपाय:

शिक्षणाची सोय: बालकामगार समस्येवर पहिले आणि सर्वात महत्त्वाचे उपाय म्हणजे मुलांना शाळेत घालणे. सरकारी योजनांद्वारे शाळेत प्रवेश आणि शिक्षणासाठी विविध मदती देणे गरजेचे आहे. यासाठी 'राइट टू एजुकेशन' (RTE) कायद्याचे अंमलबजावणी जोरदारपणे करण्याची आवश्यकता आहे. प्रत्येक मुलाला शिक्षण घेण्याचा हक्क आहे, आणि त्याला एक चांगले भविष्य मिळवणे आवश्यक आहे.

उदाहरणार्थ, 'आशा वर्कर्स' कार्यक्रम, ज्यात शालेय शिक्षणाचे महत्त्व सांगितले जाते आणि मुलांना शालेय जीवनावर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी प्रोत्साहित केले जाते.

गरीबी निवारण: मुलांना कामावर पाठवण्याची मुख्य कारणे आर्थिक असतात. जर कुटुंबाची आर्थिक स्थिती सुधारली तर बालकामगारांची समस्या कमी होऊ शकते. यासाठी सरकारने गरीब कुटुंबांसाठी रोजगार आणि आर्थिक सहाय्य योजना लागू कराव्यात. उदाहरणार्थ, 'मनरेगा' (महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना) अशी योजना जी ग्रामीण भागातील कुटुंबांना रोजगार प्रदान करते, यामुळे कुटुंबाची आर्थिक स्थिती सुधारू शकते.

कायदेशीर कायद्यानुसार कडक अंमलबजावणी: भारतात बालकामगारांवर कायदे आहेत, परंतु त्यांचा अंमलबजावणी कमी आहे. दुरुस्ती करून, बालकामगार विरोधी कायद्यांचा कठोरपणे पालन करणे आवश्यक आहे. सरकारने, स्थानिक यंत्रणा आणि समाजातील सर्व घटकांनी बालकामगार विरोधी चळवळीला प्रोत्साहन देणे गरजेचे आहे.

समाजाची जागरूकता: समाजातील सर्व घटकांना बालकामगाराच्या दृष्टीने जागरूक करणे आवश्यक आहे. यासाठी कार्यशाळा, प्रचार आणि मीडिया अभियानांचे आयोजन केले जावे. बालकामगारांच्या समस्येवर चर्चा करून, समाजाने त्याच्या गंभीरतेचे मूल्यांकन करणे महत्त्वाचे आहे.

सामाजिक सुरक्षा आणि संरक्षण: बालकामगारांच्या सुरक्षेसाठी विशेष कायदेशीर उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. त्यांनी काम करत असलेल्या जागेवर सुरक्षेची पूर्ण व्यवस्था केली पाहिजे, जेणेकरून त्यांना शारीरिक आणि मानसिक इजा होण्याची शक्यता कमी होईल.

निष्कर्ष:

बालकामगार समस्या ही एक अत्यंत गंभीर सामाजिक समस्या आहे, जी आपल्या समाजाच्या मुलांचे भविष्य धोक्यात घालते. या समस्येवर योग्य उपाययोजना केल्यास, मुलांना योग्य शिक्षण, पोषण आणि संरक्षण मिळू शकते. सरकार, समाज, आणि कुटुंब यांच्या सहकार्याने बालकामगाराच्या समस्येवर नियंत्रण ठेवता येऊ शकते. प्रत्येक मुलाला त्याच्या वयात योग्य अधिकार आणि संधी मिळाव्यात, यासाठी आपल्याला सामूहिक पद्धतीने काम करण्याची आवश्यकता आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.12.2024-मंगळवार.
===========================================