कृषी विकासासाठी नवकल्पना-1

[Atul Kaviraje]

कृषी विकासासाठी नवकल्पना-

कृषी हा आपल्या देशाचा प्राचीन आणि सर्वांत महत्त्वाचा क्षेत्र आहे. भारत देशातील बहुसंख्य लोकांचे मुख्य व्यवसाय कृषी आहे, आणि कृषी क्षेत्रावरच देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा मोठा प्रभाव पडतो. त्यामुळे कृषी क्षेत्राचा विकास हा केवळ शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नासाठीच नाही, तर देशाच्या सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय विकासासाठी देखील अत्यंत महत्त्वाचा आहे. परंतु, आजच्या युगात कृषी क्षेत्राला अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. जमिनीचा शोषण, कमी पाणी, वाढती लोकसंख्या, पर्यावरणीय बदल, कमी उत्पादनक्षमता इत्यादी कारणांमुळे कृषी क्षेत्राची क्षमता पूर्णपणे उपयोगात आणता येत नाही. म्हणूनच कृषी क्षेत्राच्या विकासासाठी नवकल्पना आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरतो.

या लेखात आपण कृषी विकासासाठी आवश्यक असलेल्या नवकल्पनांवर चर्चा करू, तसेच विविध उदाहरणांद्वारे त्याच्या प्रभावाचे विवेचन करू.

१. तंत्रज्ञानाचा वापर:
आजच्या डिजिटलीकरणाच्या युगात तंत्रज्ञानाचा वापर कृषी क्षेत्रात क्रांतिकारी बदल घडवू शकतो. "डिजिटल कृषी" आणि "स्मार्ट फार्मिंग" या संकल्पनांनी कृषी क्षेत्रात एक नवा दिशा घेतला आहे.

उदाहरण:
वृक्षारोपणासाठी ड्रोनचा वापर: ड्रोन तंत्रज्ञानाचा वापर कृषी क्षेत्रात सुरू झाला आहे. ड्रोन द्वारे पिकांच्या आरोग्याची निरीक्षणे घेणे, खतांची आणि पाणी फवारणी करणे अशा अनेक कार्यांसाठी ड्रोनचा वापर केला जात आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना कार्यक्षमता वाढवता येते आणि खर्च कमी होतो.

स्मार्ट आयआरआर (Smart Irrigation System): पाणी व्यवस्थापनासाठी स्मार्ट आयआरआर तंत्रज्ञान फार महत्त्वाचे ठरले आहे. "इंटरनेट ऑफ थिंग्स" (IoT) या तंत्रज्ञानाद्वारे शेतकऱ्यांना पाणी व्यवस्थापन साधने मिळतात. उदाहरणार्थ, 'स्मार्ट सेंद्रिय सिंचन' प्रणालीत अॅप्स आणि सेन्सर्सच्या मदतीने पाणी फवारणी नियंत्रित केली जाते, जेणेकरून पाण्याची योग्य प्रमाणात वटवणूक होईल.

२. सेंद्रिय शेती:
आजकाल केमिकल खतांचा अत्यधिक वापर शेतकऱ्यांना हानिकारक ठरतो. यामुळे पर्यावरण आणि आरोग्याच्या दृषटिकोनातून चिंता वाढली आहे. सेंद्रिय शेती हा एक उत्तम पर्याय आहे. सेंद्रिय शेतीत केमिकल्सचा वापर कमी करून नैतिक व पर्यावरणपूरक पद्धतीने शेती केली जाते. यामुळे मातीच्या गुणवत्तेत सुधारणा होऊन उत्पादन क्षमता देखील वाढू शकते.

उदाहरण:
सेंद्रिय खाद्य निर्मिती: सेंद्रिय पद्धतीने उत्पादन वाढवण्याचे एक चांगले उदाहरण म्हणजे 'पाकिस्तानी सेंद्रिय शेतकरी संघटन'. या संघटनेने सेंद्रिय पद्धतीला अनुसरून अनेक शेतकऱ्यांना प्रोत्साहित केले आहे. त्यांनी सेंद्रिय शेती व शेतकरी समूहातून एक आदर्श निर्माण केला आहे.

उत्पादन विविधता: सेंद्रिय पद्धतीने विविध प्रकारच्या पीकांचे उत्पादन घेणे शक्य आहे. पिकांच्या विविधतेमुळे शेतकऱ्यांना एकाच पीकावर अवलंबून राहण्याची गरज नाही आणि त्यांच्या आर्थिक स्थितीला स्थिरता मिळते.

३. कृषी वाणांच्या सुधारणा:
कृषी वाणांची सुधारणा, विशेषतः उच्च उत्पादकता असलेली वाणं, हे कृषी विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या सुधारणा पिकांच्या उत्पादन क्षमता वाढवतात आणि कमी वेळात चांगला हजमा देतात. उच्च उत्पादकता असलेल्या वाणांमुळे शेतकऱ्यांना कमी जमिनीवर अधिक उत्पादन मिळवता येते.

उदाहरण:
तांदळाच्या वाणांची सुधारणा: सी.आर. १०७ वाण एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. ही तांदळाची वाण विविध हवामान परिस्थितींमध्ये चांगले उत्पादन देऊ शकते. या वाणाने शेतकऱ्यांना आपल्या उत्पादनक्षमता वाढवण्यास मदत केली आहे.

हायब्रिड पीक वाणं: हायब्रिड वाणांमुळे उत्पादनक्षमता वाढली आहे. एक उत्तम उदाहरण म्हणजे 'हायब्रिड भेंडी', ज्यामुळे शेतकऱ्यांना एकाच प्लॉटवर मोठे उत्पादन मिळू शकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.01.2025-बुधवार.
===========================================