बुद्ध आणि मोक्षाचा मार्ग – एक सखोल विचार-

[Atul Kaviraje]

बुद्ध आणि मोक्षाचा मार्ग-
(Buddha and the Path to Liberation)

बुद्ध आणि मोक्षाचा मार्ग – एक सखोल विचार-

बुद्ध हे भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक अत्यंत महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व आहेत. त्यांच्या जीवनाने आणि शिकवणीने लाखो लोकांचे जीवन बदलले आहे. बुद्धांच्या शिकवणीमध्ये मोक्षाच्या मार्गाविषयी अनेक गोड गोष्टी सांगितल्या गेल्या आहेत. "मोक्ष" म्हणजेच जन्म-मृत्यूच्या चक्रापासून मुक्ती, तसेच आत्मज्ञान मिळवणे आणि समतेचा अनुभव घेणे. बुद्धांच्या शिकवणीतून आणि त्यांच्या जीवनापासून आम्हाला मोक्ष प्राप्तीसाठीचा मार्ग कसा असावा, हे शिकता येते.

बुद्धांची शिकवण:

बुद्धांचा जन्म सिद्धार्थ गौतम म्हणून ५६३ ईसापूर्वी लुम्बिनी (आधुनिक नेपाळ) येथे झाला. त्यांचा प्रारंभिक जीवन विलासी होता, मात्र वयाच्या २९ व्या वर्षी त्यांना जीवनाच्या दुःखाचा अनुभव झाला. हे दुःख त्यांच्या बुद्धीत एक महत्त्वाचा प्रश्न निर्माण करतं - "मनुष्य जन्म घेतो पण का?" या प्रश्नाने त्यांना धार्मिक शोध घेण्यास प्रवृत्त केले. ६ वर्षांच्या कठोर तपश्चर्येनंतर त्यांनी 'बुद्धत्व' प्राप्त केलं आणि त्यानंतर त्यांनी इतरांना मुक्तीचा मार्ग दाखवला.

बुद्धांनी दिलेले मार्गदर्शन आणि शिकवण तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रात अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरले. ते म्हणतात की, प्रत्येक प्राणी दुःखाच्या चक्रात अडकलेला आहे आणि त्या दुःखातून मुक्ती मिळवण्यासाठी एक साधा पण प्रभावी मार्ग आहे.

बुद्धाच्या शिकवणीतील चार आर्यसत्ये:

१. दुःख हे अस्तित्वाचं सत्य आहे (दुःख): बुद्ध म्हणतात की, जीवनात दुःख हे अनिवार्य आहे. प्रत्येक व्यक्तीने जन्माला येताना दुःखाची प्रारंभिक गाठ बांधली आहे. या दुःखाला मूळ कारण म्हणजे त्यांची इच्छाशक्ती, मोह, आणि असंतोष असतो.

२. दुःखाचे कारण (समुदय): बुद्धांच्या शिकवणीमध्ये दुःखाची मुख्य कारणे म्हणजे आसक्ती, अज्ञान, द्वंद्व, आणि इच्छाशक्ती आहे. या गोष्टींच्या मागे धावणे माणसाला अडचणीत आणते आणि दुखी करते.

३. दुःखाचे निराकरण (निरोध): बुद्ध म्हणतात की, एका व्यक्तीला दु:खापासून मुक्त होण्याची शक्यता आहे, आणि त्यासाठी त्यांना इच्छाशक्ती आणि आसक्तीवर नियंत्रण ठेवून जीवनातील सुख आणि समाधानाची पद्धत शोधायला हवी.

४. दुःखाच्या निराकरणाचा मार्ग (मार्ग): हेच चार आर्यसत्यांचे अंतिम सत्य आहे – समर्पण, संयम, आणि साधना याच्या माध्यमातून तुमच्या आत्म्यावर नियंत्रण ठेवता येते. 'आठfold path' किंवा "आठ अंगांचा मार्ग" ही पद्धत आहे जी बुद्धांनी दिली आहे.

आठfold Path – आठ अंगांचा मार्ग:

बुद्ध यांनी सांगितलेल्या आठfold path मध्ये चार मुख्य ध्येय आहेत: १. सम्यक दर्शन (योग्य दृषटिकोन) २. सम्यक संकल्प (योग्य संकल्प) ३. सम्यक वचन (योग्य वचन) ४. सम्यक कर्म (योग्य कर्म) ५. सम्यक आजीविका (योग्य आजीविका) ६. सम्यक प्रयत्न (योग्य प्रयत्न) ७. सम्यक स्मृति (योग्य स्मृति) ८. सम्यक समाधि (योग्य समाधी)

या आठfold path मध्ये प्रत्येक अंगाने एक विशिष्ट जीवनशैली प्रदान केली आहे, जी व्यक्ति मिळवलेली आत्मज्ञान, समर्पण, आणि आत्मविश्वास यावर आधारित आहे. या मार्गाने व्यक्ती आपल्या जीवनातील दुःखावर विजय प्राप्त करू शकतो.

मोक्षाचा मार्ग:

बुद्धांच्या शिकवणीमध्ये मोक्ष ही एक शाश्वत अवस्था आहे जी आत्मज्ञान आणि शांतीला प्राप्त होण्याच्या प्रक्रियेतून साधता येते. मोक्ष म्हणजे जन्म-मृत्यूच्या चक्रापासून मुक्ती, जेथे आपल्याला आनंद, शांती आणि एकता मिळते. यासाठी बुद्धाने दिलेल्या शिकवणीचे पालन करणे आवश्यक आहे, त्यात त्यांनी सांगितलेल्या "अष्टांगिक मार्गाचा" अवलंब करणे आवश्यक आहे.

बुद्धांचा मोक्षाचा मार्ग शुद्धतेकडे, अहिंसाकडे आणि सत्यदर्शनाकडे नेतो. प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या कार्याचे आणि विचाराचे उत्तरदायित्व स्वीकारावे लागते. त्यांचं जीवनावर नियंत्रण ठेवताना, प्रत्येक कर्म सत्याच्या दिशेने मार्गदर्शन करणारं असायला हवं.

उदाहरण:

बुद्धांच्या जीवनात अनेक उदाहरणे आहेत ज्यातून त्यांच्या शिकवणीचा अभ्यास केला जाऊ शकतो. त्यातील एक महत्त्वपूर्ण उदाहरण म्हणजे, त्यांच्या राजकुमार जीवनातून त्यांनी आपला मार्ग बदलून मोक्ष प्राप्तीसाठी त्यांनी केलेला तपश्चर्या. बुद्धानी जीवनातील कष्ट आणि दु:ख स्वीकारून त्यावर विजय मिळवला. त्यांचा जीवनप्रवास हे एक उदाहरण आहे की, ज्ञान, तपश्चर्या, आणि समर्पण यांद्वारे मोक्ष मिळवला जाऊ शकतो.

दुसरं उदाहरण म्हणजे, एकदा बुद्धांनी एक शिकावणी दिली होती जिथे त्यांनी एका व्यक्तीला सांगितले की "तुम्ही सुखाच्या शोधात असाल, परंतु तुम्हाला ते मिळवण्यासाठी दुःखाची शहाणीपण गरजेची आहे." ही शिकवणी मूळतः समर्पण आणि आत्मज्ञानाच्या शोधातील महत्वाची भूमिका दर्शवते.

निष्कर्ष:

बुद्धांच्या शिकवणीचा मुख्य संदेश आहे – दुःखापासून मुक्त होण्याचा मार्ग हे आहे, शुद्धता, सत्य, आणि सातत्यपूर्ण साधना. यासाठी ध्यान, आत्मचिंतन, आणि संयम आवश्यक आहे. मोक्ष प्राप्तीसाठी योग्य मार्गदर्शन आणि ध्येय निश्चित करणे आवश्यक आहे. बुद्धांच्या मार्गदर्शनानुसार, साक्षात्कार आणि आत्मज्ञानाच्या आधारे जीवनाची गुणवत्ता आणि दिशा बदलता येते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.01.2025-बुधवार.
===========================================