आधुनिक साहित्य आणि त्याची समाजातील भूमिका-

[Atul Kaviraje]

आधुनिक साहित्य आणि त्याची समाजातील भूमिका-

साहित्य हे कोणत्याही समाजाच्या सांस्कृतिक आणि मानसिक पातळीवर खूप महत्त्वाचे स्थान राखते. साहित्याच्या माध्यमातून समाजातील विविध समस्या, चिंते, जिव्हाळ्याचे विषय, मानवी भावना आणि परंपरेचे विवेचन केले जाते. प्रत्येक साहित्यकृती त्या काळाच्या समाजाचे प्रतिबिंब असते. साहित्य हे केवळ मनोरंजनाचे स्रोत नाही, तर ते समाजातील चळवळीला, विचारधारेला, आणि परिवर्तनाला दिशा देणारे एक प्रभावी माध्यम आहे. आधुनिक साहित्य त्याच समाजाचे दर्पण आहे, जे माणसाच्या व्यक्तिमत्व, विचारधारा, भावना आणि सामाजिक समस्यांचा प्रतिविम्ब दाखवते.

आधुनिक साहित्याची परिभाषा आणि वैशिष्ट्ये
आधुनिक साहित्य हा शब्द कधी आणि कसा वापरला जाऊ लागला यावर विविध दृष्टिकोन असू शकतात. पण सामान्यत: १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील, विशेषत: २०व्या शतकाच्या प्रारंभिक काळात विकसित झालेल्या साहित्याची शाखा आधुनिक साहित्य म्हणून ओळखली जाते. यामध्ये एकूणच साहित्याचा दृष्टिकोन बदलला, आणि जुनी परंपरागत काव्यशास्त्र व कथा लेखनाची पद्धत नाकारली गेली. त्याऐवजी वास्तविकता, वैयक्तिक अनुभव, समाजातील गोंधळ, मानवतेचा संघर्ष आणि मानवी मानसिकतेचा अभ्यास यावर लक्ष केंद्रित करण्यात आले.

आधुनिक साहित्याचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात व्यक्तिवादी दृष्टिकोन, निवडक प्रतिमा, नवीन प्रयोगशीलता, समाजातील असमानता यांचा अभ्यास करणारी लेखनशैली आणि आधुनिक जीवनाचे जटिल चित्रण यांचा समावेश आहे.

आधुनिक साहित्याची वैशिष्ट्ये:

वास्तववाद (Realism):
आधुनिक साहित्यामुळे समाजातील विविध पेचप्रसंग, गरीब-श्रीमंत यातील दरी, शोषितांचे जीवन आणि सत्ताधाऱ्यांचे हुकूमशाही याचे कणखर चित्रण झाले. साहित्यातील पात्रे वास्तववादी, नैतिकदृष्ट्या गोंधळलेली आणि मानसिक तणावग्रस्त आहेत. कादंब-या, काव्ये आणि कथा यांत असलेली सत्यतेची प्रतिमा ही अस्वस्थ करणारी आहे, पण त्याचसोबत ती समाजातील दुरावस्था आणि दुराग्रहांविरोधातील एक ठोस आवाजही आहे.

मनुष्यप्रकृतीचा शोध (Exploration of Human Nature):
आधुनिक काव्य आणि कथा लेखन हे एक प्रकारे मानवी जीवनाच्या गडबडीतून एका ठोस शोधासाठी सुरू होते. लेखकोंनी माणसाच्या अंतरात्म्याला, मानसिकतेला, त्याच्या आस्थांना आणि विचारधारांना उचलण्याचे काम केले. ग. द. माणस, स्मिता आणि फाटलेल्या नातेसंबंधांचे यथार्थ चित्रण, तसेच प्रेम, वेदना, शोक, आत्महत्येच्या विचारांची सुसंस्कृत, जागतिक भावना आणि मनोविकार यावर सखोल चर्चाही केली गेली.

नवीन प्रयोगशाळा (Innovative Experimentation):
पारंपरिक शतकभराच्या साहित्याच्या रचनापद्धतींमध्ये नवीनतेचे प्रयोग चालू झाले. कथेची रचना, भाषेचे प्रयोग, कविता आणि काव्यशास्त्र, प्रतीकवाद आणि लघुनिबंध यावर आधारित अनेक साहित्यधारांचे अस्तित्व निर्माण झाले. समकालीन काव्यात्मक रूपांतरे आणि कथांच्या विविध आशयाने समाजाची जडणघडण कशी बदलते हे दाखवले आहे.

सामाजिक विषयांचे चित्रण (Portrayal of Social Issues):
आधुनिक साहित्याने समाजाच्या वाईट दृष्यांना नाकारले नाही, तर त्याचे विवेचन त्याच्या विविध अंगाने केले. शोषण, अशिक्षा, राजकारण, गरीब-श्रीमंत भेद, जातिवाद आणि स्त्री-पुरुष समानता यांसारख्या महत्वाच्या सामाजिक प्रश्नांवर साहित्यकारांनी आपल्या लिखाणातून प्रकाश टाकला. त्यात सर्वसमावेशक दृषटिकोनाचा समावेश होता.

आधुनिक साहित्याची भूमिका:
आधुनिक साहित्याची भूमिका फक्त मनोरंजन करण्याची नाही, तर समाजाच्या सर्व अंगांना नवा दृष्टिकोन देण्याची आहे. साहित्यकारांनी समाजातील असंख्य समस्यांना व्यक्तीगत आणि सामूहिक दृष्टिकोनातून मांडले. यामुळेच साहित्याने समाजाचा आरसा होण्याचा, तसेच बदल घडवण्याचा प्रचंड सामर्थ्य राखला.

१. समाजातील परिवर्तन (Social Change):
आधुनिक साहित्याचे एक मोठे कार्य म्हणजे समाजातील बदल घडवणे. साहित्यकारांच्या लेखणीने लोकशाहीचे, स्त्रीवादाचे, गरिबी निर्मूलनाचे, आणि सामाजिक न्यायाच्या संकल्पनांना चांगले वाव दिले. सृजनशील साहित्य त्याच्याद्वारे समाजातील दुर्बल वर्ग, शोषितांचे आवाज ऐकवले जातात.

उदाहरणार्थ, ब. ना. ना. ठेकेदार यांच्या कादंब-या, साने गुरुजी यांच्या बालसाहित्याने समाजातील एकता आणि समतेचे विचार लोकांपर्यंत पोहोचवले.

२. प्रश्नांची मांडणी (Raising Questions):
आधुनिक साहित्याने समाजातील विद्यमान रूढींविरुद्ध प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आहे. साहित्यकारांनी प्रामाणिकपणे आणि निष्पक्षपणे प्रश्न मांडले: "सत्य काय आहे?", "विवेक आणि धैर्य यांचे महत्त्व काय आहे?" या प्रश्नांच्या माध्यमातून त्यांनी समाजातील चुकीच्या विचारधारांना, रुढीवादाला आणि असमानतेला वाव दिला.

३. मानवाधिकार आणि समानता (Human Rights and Equality):
आधुनिक साहित्याने लोकशाही, मानवाधिकार आणि समानतेसाठी आवाज उठवला. शोषण आणि स्त्रीशक्तीकरणावर त्याच्यातील लेखनी लक्ष केंद्रीत झाली.

उदाहरण:
व. पु. काळे यांच्या कादंब-या "तुझं माझं जमतं का?" या कथेतील प्रेम, विश्वास आणि अस्तित्वाच्या प्रश्नांवर एक नवा दृष्टिकोन दर्शवितो. त्यात वय आणि प्रेम याचे दुरंगी दृश्य दाखवले आहे.

पं. नेहरूंचे लेखन (उदाहरणार्थ - "भारताची झेप") त्यात त्यांचे विचार भविष्यकालीन सामाजिक व्यवस्थेवर होते.

समाप्ती
आधुनिक साहित्य आणि त्याची समाजातील भूमिका अतिशय महत्त्वाची आहे. त्याच्याद्वारे समाजातील असंख्य विद्यमान मुद्द्यांना उचलले जाते. साहित्य हा केवळ मनोरंजनाचा स्रोत न राहता समाजाची चेतना जागृत करण्याचे साधन बनला आहे. याने समाजाचे एकात्मिक रुप, विचारधारातील बदल आणि सामाजिक न्यायाच्या संकल्पनांना हाक दिली आहे.

साहित्य ही समाजातील सर्व स्तरांवरील लोकांना एकत्र आणण्यासाठी शक्ती आहे, आणि त्याच्या माध्यमातून जाणीव आणि विचारांची क्रांती घडवली जाऊ शकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.01.2025-गुरुवार.
===========================================