संतोषी माता पूजा आणि त्याचा समाजावर प्रभाव-

[Atul Kaviraje]

संतोषी माता पूजा आणि त्याचा समाजावर प्रभाव-
(The Worship of Santoshi Mata and Her Influence on Society)

संतोषी माता पूजा आणि त्याचा समाजावर प्रभाव-

प्रस्तावना:

संतोषी माता ही हिंदू धर्मातील एक अत्यंत लोकप्रिय देवी आहे, जी संतोष आणि मानसिक शांती देणारी देवी मानली जाते. संतोषी मातेसोबत असलेल्या भक्ति आणि पूजा विधींमध्ये अत्यंत साधेपण आणि प्रामाणिकतेचे स्थान आहे. प्रत्येक मनुष्याला जीवनात काही न काही वचन आणि कष्ट असतात, परंतु संतोषी माता पूजा केल्याने ते सर्व अडथळे पार करता येतात, असे मानले जाते. संतोषी माता पूजा हे एक अत्यंत भक्तिपंथी पर्व आहे, ज्याचा समाजावर अत्यधिक सकारात्मक प्रभाव पडतो. संतोषी मातेशी संबंधित धार्मिक कर्तव्यातून मानसिक शांती, संतोष आणि जीवनाची साधी परिपूर्णता साधता येते. या लेखात संतोषी माता पूजा आणि त्याचा समाजावर होणारा प्रभाव वाचणार आहोत.

संतोषी माता पूजा - धार्मिक महत्त्व:

संतोष आणि मानसिक शांतीचा साधक: संतोषी माता पूजा ही मुख्यत: संतोष आणि शांती मिळवण्यासाठी केली जाते. तिच्या पूजेने भक्तांच्या जीवनातील मानसिक तणाव कमी होतो. शारीरिक किंवा मानसिक अशांततेला शांत करण्यासाठी अनेक भक्त संतोषी मातेसोबत पूजेचे व्रत घेतात. भक्त आपल्या सर्व दुःखाचे निवारण करण्यासाठी आणि मनाशी पूर्ण संतोष मिळवण्यासाठी देवीच्या कृपाशी जोडले जातात.

दर्शन आणि आशीर्वाद: संतोषी माता पूजा करतांना भक्त तिच्या मूर्तीसमोर नियमितपणे व्रत आणि पूजा करतात. या पूजा विधीत काही विशेष मंत्रोच्चार, आरती आणि अर्पण केले जातात. देवीला लाडू, गहू, तांदूळ आणि पाणी अर्पण करण्याचे विशेष महत्त्व असते. या प्रक्रियेद्वारे भक्त देवीचा आशीर्वाद प्राप्त करतात. देवीचा आशीर्वाद घेतल्याने जीवनातील प्रत्येक कामात यश मिळवता येते, असा विश्वास आहे.

संतोषी माता पूजा आणि समाजावर प्रभाव:

सामाजिक एकता: संतोषी माता पूजा सामाजिक एकतेचा महत्त्वपूर्ण साधन आहे. अनेक ठिकाणी कुटुंब, मित्र, आणि समाज एकत्र येऊन पूजा करतात. देवीच्या पूजेच्या निमित्ताने एकत्र येऊन सुख-शांती आणि सौहार्दाचे वातावरण निर्माण होतो. प्रत्येक जण एकमेकांसोबत आपले दुख: आणि आनंद शेअर करतो. यामुळे समाजातील विभाजन कमी होते आणि एकोपा वाढतो.

समाजातील संतोषाची भावना वाढवणे: संतोषी माता पूजेचा दुसरा महत्त्वपूर्ण प्रभाव म्हणजे समाजामध्ये संतोष आणि आंतरिक शांतीची भावना वाढवणे. मानवतेतील उच्चतम भावना म्हणजे संतोष आहे. जो व्यक्ती संतुष्ट असतो, त्याचे जीवनही संतुलित आणि सुखी असते. संतोषी मातेसमोर पूजा करून, प्रत्येकाने जीवनातील विविध कठीण प्रसंगांमध्ये सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवण्याचा आणि संतुष्ट होण्याचा आदर्श घेतला आहे. समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला एकमेकांमध्ये शांती आणि तृप्ती निर्माण करणारी ही पूजा आहे.

व्रत आणि संयम: संतोषी माता पूजा व्रताद्वारे संयमाची भावना विकसित होण्यास मदत करते. जेव्हा भक्त या व्रताला सुरू करतात, तेव्हा त्यांना संयम ठेवावा लागतो. हा व्रत फक्त धार्मिक प्रथा नाही, तर जीवनातील संयम आणि शुद्धतेचा आदर्श आहे. जो व्यक्ती संयमाने जीवन जगतो, त्याला मानसिक शांती मिळते आणि त्याचा समाजावरही सकारात्मक प्रभाव पडतो.

सामाजिक जागरूकता आणि धार्मिक साक्षरता: संतोषी माता पूजा विविध सामाजिक कार्यांचे प्रमाण आहे. पूजेच्या माध्यमातून धार्मिक साक्षरता वाढवली जाते. समाजातील विविध स्तरांतील लोक एकमेकांना परस्पर धार्मिक प्रेरणा देतात. कुटुंबातील वृद्ध, तरुण आणि मुलं एकत्र येऊन पूजा करताना धार्मिक ज्ञानाची देवाणघेवाण होऊ लागते. ह्यामुळे समाजातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक एकता मजबूत होते.

उदाहरण:

महाराष्ट्रातील संतोषी माता मंदिर: महाराष्ट्रात संतोषी मातेसाठी अनेक प्रसिद्ध मंदिर आहेत. पंढरपूर, कोल्हापूर, पुणे आणि अन्य ठिकाणी संतोषी माता मंदिरांमध्ये मोठ्या प्रमाणात भक्त येतात. या मंदिरांमध्ये व्रतांचे आयोजन आणि विविध धार्मिक विधी साजरे केले जातात. यामुळे कुटुंबांत, समाजांत आणि परिसरात एक धार्मिक वातावरण तयार होते. त्यामुळे स्थानिक सामाजिक सहकार्य आणि परस्पर मदतीची भावना वाढते.

संतोषी माता व्रत:
अनेक व्यक्ती आणि कुटुंबे संतोषी माता व्रत घेतात. हे व्रत एक सातत्यपूर्ण साधना आहे. व्रताच्या दिवशी विशेषतः हळदीकुंमठ, लाडू आणि इतर पदार्थ अर्पण केले जातात. तसेच भक्त शुद्ध आहार घेतात आणि देवीच्या पूजा विधींचे पालन करतात. यामुळे सामाजिक वातावरणात सकारात्मकता आणि सहकार्याचे स्वरूप अधिक दृढ होण्यास मदत होते.

निष्कर्ष:
संतोषी माता पूजा हा एक अत्यंत भक्तिपंथी आणि आध्यात्मिक महत्त्व असलेला उत्सव आहे, ज्याचा समाजावर प्रभाव खूप मोठा आहे. संतोषी मातेसोबत असलेल्या पूजा विधींमुळे न केवळ मानसिक शांती प्राप्त होते, तर सामाजिक एकता, संयम आणि परस्पर सहयोगाची भावना देखील वाढते. संतोषी माता पूजा समाजाला धार्मिकतेकडे वळवते, त्याचबरोबर जीवनातील संतोष आणि शांती साधण्याची प्रेरणा देते. ह्या माध्यमातून, समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला एक विशिष्ट मार्गदर्शन मिळते, ज्यामुळे ते अधिक तृप्त आणि समृद्ध जीवन जगू शकतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.01.2025-शुक्रवार.
===========================================