भारतीय शिक्षण प्रणालीचे भविष्य-

[Atul Kaviraje]

भारतीय शिक्षण प्रणालीचे भविष्य-

भारतीय शिक्षण प्रणाली ही जगातील प्राचीन आणि समृद्ध शिक्षण प्रणालींपैकी एक आहे. या प्रणालीने अनेक महान व्यक्तिमत्त्वांना जन्म दिला, जे भारताच्या वर्ल्ड स्टेजवर प्रतिष्ठित झाले. परंतु, आधुनिक काळात शिक्षणाच्या क्षेत्रात अनेक बदल झाले आहेत. तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या वापरामुळे आणि जागतिकीकरणाच्या परिणामस्वरूप भारतीय शिक्षण प्रणालीमध्ये अनेक महत्त्वपूर्ण बदल होण्याची आवश्यकता आहे.

आज भारतीय शिक्षण प्रणालीला विविध समस्यांचा सामना करावा लागतो, जसे की गुणवत्तेचा अभाव, शिक्षकांची कमी, विद्यार्थ्यांवर अत्यधिक दबाव, आणि तंत्रज्ञानाचा वापर योग्य पद्धतीने न होणे. या समस्या सोडवण्यासाठी आणि शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी अनेक उपाययोजना सुचवली जात आहेत.

भारतीय शिक्षण प्रणालीतील विद्यमान आव्हाने:

१. गुणवत्तेचा अभाव: भारतीय शिक्षण प्रणालीमध्ये गुणवत्तेची खूप कमी आहे. अनेक शालेय शिक्षण संस्थांनी पद्धतीने आणि पुरेसा अभ्यासक्रम असला तरी विद्यार्थ्यांना खऱ्या ज्ञानाची कमी आहे. शिक्षण प्रणाली पद्धतशीर आणि व्यावहारिक ज्ञानावर आधारित असावं हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

२. शिक्षकांची कमतरता: शिक्षकांची कमतरता, त्यांचा अनुभव आणि प्रशिक्षणाचे अभाव भारतीय शिक्षण प्रणालीला खूप मोठं आव्हान आहे. योग्य प्रशिक्षित शिक्षकांच्या अभावामुळे विद्यार्थ्यांच्या गुणवत्ता आणि शिकण्याच्या प्रक्रियेत अडचणी निर्माण होतात.

३. अत्यधिक परिष्कृत परीक्षा पद्धती: भारतीय शिक्षण पद्धतीमध्ये परिष्कृत परीक्षा पद्धती असून, विद्यार्थ्यांना नेहमी 'रट्टा विद्या' करण्यास भाग पाडले जाते. यामुळे विद्यार्थ्यांच्या मानसिक विकासावर नकारात्मक परिणाम होतो.

४. अत्यधिक दबाव: विद्यार्थ्यांवर असलेल्या शालेय दबावामुळे त्यांचा मानसिक आणि शारीरिक विकास अडथळ्यात येतो. मुलांना त्यांच्या क्षमता आणि आवडीच्या क्षेत्रामध्ये वाढण्याचे स्वतःचे मार्ग मिळत नाहीत.

५. तंत्रज्ञानाचा वापर कमी: तंत्रज्ञानाच्या वापराचा योग्य मार्गदर्शन न केल्यामुळे विद्यार्थ्यांना योग्य माहिती मिळवण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करू शकत नाहीत.

भारतीय शिक्षण प्रणालीचे भविष्य:

भारतीय शिक्षण प्रणालीचे भविष्य तंत्रज्ञानाच्या अनुकूलतेसह आणि गुणवत्तेच्या आधारे बदलू शकते. या बदलासाठी काही महत्त्वाचे मुद्दे असू शकतात:

१. तंत्रज्ञानाचा वापर: भविष्यकाळातील शिक्षण प्रणाली तंत्रज्ञानावर आधारित असणे आवश्यक आहे. ऑनलाईन शिक्षण, स्मार्ट क्लासेस, आणि शालेय मंचांमध्ये डिजिटल साधनांचा वापर विद्यार्थी शिक्षणासाठी महत्त्वाचा ठरेल. डिजिटल क्लासरूम्स आणि वेबिनार्स विद्यार्थ्यांना विविध शैक्षणिक संधी मिळवून देऊ शकतात.

२. सामाजिक समावेश: शालेय शिक्षणातील समावेशकता आणि सर्वसमावेशक दृषटिकोन वाढवणे आवश्यक आहे. आज अनेक मुलांना आर्थिक व सामाजिक कारणांमुळे शिक्षण मिळत नाही. या परिस्थितीत सरकार आणि समाजाने सामूहिक पद्धतीने कार्य केले पाहिजे.

३. व्यावहारिक शिक्षण: भविष्यातील शिक्षण प्रणाली व्यावहारिक ज्ञानावर अधिक लक्ष देईल. विद्यार्थ्यांना केवळ शालेय शिक्षण न देता, त्यांना उद्योग आणि व्यवसायाच्या क्षेत्रातील सखोल ज्ञान दिलं जाईल. विविध कोर्सेस, इंटर्नशिप्स, आणि शालेय कारकीर्दीचे महत्त्व वाढवले जाईल.

४. मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य: शिक्षणाच्या दृषटिकोनात मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याचं महत्त्व असायला हवं. मुलांना त्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक कल्याणासाठी पोषण आणि समुपदेशन आवश्यक आहे.

५. शिक्षकांचे प्रशिक्षण: शिक्षकांवर लक्ष देणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे. योग्य प्रशिक्षण आणि पद्धतशीर मार्गदर्शनाने शिक्षकांना योग्य तंत्रज्ञान आणि पद्धती शिकवून गुणवत्तापूर्ण शिक्षण देणं शक्य होईल.

उदाहरण:

डिजिटल शिक्षणाची वाढ:
कोविड-१९ महामारी दरम्यान, ऑनलाइन शिक्षणाची महत्त्वाची भूमिका सिद्ध झाली आहे. शालेय शिक्षणाची प्रणाली ऑनलाइन पद्धतीने पार पडली आणि विद्यार्थ्यांना घरबसल्या शिक्षण घेता आले. या तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे भविष्यात शिक्षणाच्या क्षेत्रात मोठा बदल होऊ शकतो.

गुणवत्तेचा आधारे शिक्षण:
एका शाळेतील विद्यार्थ्यांनी अभिनव शैक्षणिक उपक्रम राबवून एक डिजिटल लर्निंग प्लेटफॉर्म तयार केला आणि त्यावर शालेय अभ्यासक्रमावर आधारित व्हिडिओ व अॅप्स तयार केले. यामुळे विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढला आणि त्यांचे शिकण्याची पद्धत सुलभ झाली.

लघु कविता:

शिक्षणाचा दीप उजळला ,
ज्ञानाचा कंदील प्रकाशला ।
विश्वास वाढविते शिक्षण ,
करते अज्ञानाचे हरण ।

संपूर्ण विवेचन:

भारतीय शिक्षण प्रणालीचे भविष्य अत्यंत रोमांचक आहे, परंतु त्यासाठी योग्य धोरणात्मक बदलांची आवश्यकता आहे. या बदलांमध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर, व्यावहारिक ज्ञान, शिक्षकांचे प्रशिक्षित होणं, आणि विद्यार्थ्यांचे मानसिक आणि शारीरिक विकास लक्षात घेतले जाणे आवश्यक आहे. भारतीय शिक्षण प्रणाली त्याच्या इतिहासातील सर्वोत्कृष्ट परंपरांचे पालन करत, आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने एक नवीन दिशा घेत आहे.

भविष्यात, शिक्षण एका समर्पक आणि सर्वसमावेशक क्षेत्रात बदलू शकते, जे प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या व्यक्तिगत विकासासाठी महत्त्वपूर्ण ठरेल. यासाठी शालेय व्यवस्थेत समन्वय, परिष्कृत तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि सामाजिक समावेश या बाबींवर विशेष लक्ष दिलं पाहिजे.

शिक्षणाचा प्रकाश वाढवा,
ज्ञानाच्या मार्गावर चाला,
प्रगती आणि यशाच्या दिशेने,
पुढचे पाऊल  उचला.

शुभेच्छा!

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.01.2025-बुधवार.
===========================================