श्री कृष्णाचे धर्म, कर्म आणि भक्ति यांवरील उपदेश-

[Atul Kaviraje]

श्री कृष्णाचे धर्म, कर्म आणि भक्ति यांवरील उपदेश-
(Krishna's Teachings on Dharma, Karma, and Bhakti)

श्री कृष्णाचे धर्म, कर्म आणि भक्ति यांवरील उपदेश-

श्री कृष्ण हे भारतीय संस्कृतीतील अत्यंत महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांचा गीतेतील उपदेश, विशेषतः धर्म, कर्म आणि भक्ति यांवरील उपदेश, आजही लाखो लोकांच्या जीवनाचा मार्गदर्शक आहे. श्री कृष्णाने जीवनाच्या प्रत्येक पैलूवर विचार केले आणि व्यक्तीच्या शाश्वत उद्धारासाठी एक अतिशय गहन आणि सर्वसमावेशक दृषटिकोन दिला.

1. धर्म (धर्माची जाणीव आणि पालन):
धर्म म्हणजे केवळ धार्मिक कृत्ये नाहीत, तर ते एक नैतिक आणि आध्यात्मिक मार्ग आहे, ज्याने माणसाला उत्तम मानव बनवावे. श्री कृष्णाने गीतेमध्ये धर्माची महत्त्वपूर्ण व्याख्या केली. धर्माचे पालन केल्याने मनुष्य आपला कर्तव्य निभावतो, स्वतःच्या जीवनाला सुसंस्कृत करतो आणि समाजाच्या कल्याणासाठी कार्य करतो.

गीतेतील एक प्रसिद्ध श्लोक आहे: "योगक्षेमं वहाम्यहम्।"
"मी तुमच्यासाठी सर्व धर्माचे पालन आणि तुम्हाला तुमचे सर्व कर्तव्य मिळवून देतो."

श्री कृष्णाने सांगितले की प्रत्येक व्यक्तीला त्याच्या कर्तव्याचा पालन करावा लागतो, पण त्याने त्याचे काम, त्याच्या स्वार्थासाठी किंवा इतरांच्या मनासोबत समर्पण करावे.

2. कर्म (कर्मयोग):
श्री कृष्णाने कर्माला फार महत्त्व दिले आहे. गीतेमध्ये त्यांनी कर्मयोगाची गोडी लावली. त्यानुसार, प्रत्येक व्यक्तीला आपले कार्य त्याच्या सत्वशीलतेसाठी, त्याच्या कर्तव्यासाठी आणि विश्वाच्या कल्याणासाठी करायला हवे. कर्माने कोणत्याही व्यक्तीला त्याच्या उद्धाराकडे वाटचाल करण्याची संधी दिली. कर्म करणारा व्यक्ती आपले कार्य करत असताना त्याच्या मनाचा द्वंद्व संपवतो आणि त्याला आत्मसाक्षात्काराची साक्ष मिळवतो.

"कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥"
अर्थ: तू फळाची अपेक्षा न करता फक्त कर्म कर. कर्माच्या फळावर तुमचा अधिकार नाही, म्हणून काम करत असताना त्याची अपेक्षा त्याग कर.

कर्माचा शुद्ध हेतू हे महत्त्वाचे आहे. श्री कृष्णाने फळाची इच्छा न करता कर्म करण्याचा सल्ला दिला, कारण त्यात एक अमूल्य शांती आणि समाधान प्राप्त होते. व्यक्ती कर्म करत असताना त्याला आत्मसंतुष्टि आणि अनंत आनंदाचा अनुभव होतो.

3. भक्ति (भक्तियोग):
भक्ति हा श्री कृष्णाचा सर्वात प्रिय मार्ग होता. त्यांनी गीतेमध्ये भक्ति योगाची सुसंस्कृत समज दिली. भक्ति म्हणजे ईश्वराच्या प्रति संपूर्ण श्रद्धा, प्रेम आणि समर्पण. भक्त योगाचा मार्ग प्रत्येक व्यक्तीला ईश्वराशी तादात्म्य प्राप्त करून देतो, जो त्याच्या जीवनाच्या सर्व समस्या आणि दुःखांचा निराकरण करतो. श्री कृष्णाचे भक्ति उपदेश अनेक लोकांना ईश्वराच्या प्रति अखंड प्रेमाची शिकवण देतात.

"सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।
अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥"
अर्थ: "सर्व धर्मांना पार करून माझ्या शरणात ये. मी तुझ्या सर्व पापांचे क्षमा करीन आणि तुझे उद्धार करू."

श्री कृष्णाच्या भक्ति उपदेशाने, एक भक्त ईश्वराच्या शरणागत होऊन त्याच्या कृपेने जीवनातील सर्व संकटांवर विजय प्राप्त करतो.

लघु कविता - श्री कृष्णाचे उपदेश-

धर्माचा मार्ग ज्या दिवशी ठरला,
कर्माने जीवन तेव्हाच उजळले ,
भक्तिरुपी साक्षात्कार ज्या दिवशी गवसला,
त्याच दिवशी जीवनाची खरी गती मिळाली।

धर्म, कर्म आणि भक्ति, या तीन शिखरांवर चढ,
स्वधर्माच्या वाटेवर, तोच सर्वात पुढे गड।
आणि भक्तिने  आपले प्रेम अर्पित कर,
तुम्ही सर्वांसोबत आनंदी जीवन जगाल, हाच मार्गदर्शक स्तर !

अर्थ:
या कवितेचा अर्थ असा की, श्री कृष्णाचे उपदेश जीवनातील तीन महत्त्वाच्या घटकांची जाणीव करतात—धर्म, कर्म आणि भक्ति. हे तीन घटक जीवनाला शुद्ध करतात आणि व्यक्तीला जीवनाची खरी दिशा दाखवतात. एकदा धर्माचं पालन केल्यावर, कर्माने योग्य मार्गदर्शन प्राप्त होतं आणि भक्ति म्हणजे श्री कृष्णाच्या प्रति अखंड प्रेम आणि श्रद्धा. या तीन गोष्टींच्या साह्यानेच एक व्यक्ती समाजासाठी आदर्श बनू शकतो.

विवेचन:
श्री कृष्णाचे धर्म, कर्म आणि भक्ति यांवरील उपदेश जीवनाच्या तीन अडचणींवर तोडग्याच्या रूपात ठरतात.

धर्म हे शाश्वत मूल्य आहे, ज्याच्या पालनाने व्यक्तीचे जीवन नैतिकदृष्ट्या समृद्ध होऊ शकते.
कर्म योगाचं तत्त्व म्हणजे कर्म करत असताना त्याच्या फळाची अपेक्षा न ठेवता, मनाची शांती आणि संतोष प्राप्त करणे.
भक्ति म्हणजे सर्व काही श्री कृष्णावर अर्पण करून त्याच्या मार्गावर चालणे. हे तीन मार्ग आपल्याला आंतरिक शांती, संतोष आणि आत्मसाक्षात्कार मिळवून देतात.
श्री कृष्णाचे उपदेश आजही मानवतेला मार्गदर्शन करत आहेत, आणि त्यांचा जीवनातील संदेश नेहमीच ताजा आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.01.2025-बुधवार.
===========================================