विठोबा: महाराष्ट्रातील एक देवता-1

[Atul Kaviraje]

श्रीविठोबा: महाराष्ट्रातील एक देवता-
(Lord Vitthal: A Deity in Maharashtra)

विठोबा: महाराष्ट्रातील एक देवता-

विठोबा, ज्याला पंढरपूरचा विठोळेश्वर किंवा पंढरपूरचा विठोबा म्हणूनही पूजले जाते, ते महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात प्रमुख आणि लोकप्रिय देवतांपैकी एक आहे. त्यांना "विठोबाजी" किंवा "विठोबा" म्हणून ओळखले जाते आणि ते भगवान विष्णूचे अवतार मानले जातात. विशेषतः महाराष्ट्र, कर्नाटक, गोवा आणि इतर दक्षिण भारतीय राज्यांमध्ये विठोबाची पूजा केली जाते. ही देवता भक्तीमार्गाचे प्रतीक म्हणून विशेषतः प्रसिद्ध आहे आणि त्याचे भक्त त्याचे नाव जपून आपले जीवन पूर्ण आणि परिपूर्ण मानतात.

विठोबाचे धार्मिक महत्त्व
विठोबाचे महत्त्व केवळ धार्मिक दृष्टिकोनातूनच नाही तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातूनही अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांचे जीवन आणि उपासना भारतीय भक्ती चळवळीसाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांच्या भक्तांचा असा विश्वास आहे की ते सर्व वर्ग आणि जातींसाठी समान आहेत. तो प्रत्येक व्यक्तीच्या हृदयात राहतो आणि त्याच्यावरील पूर्ण भक्ती आणि श्रद्धा एखाद्याच्या जीवनात शांती, आनंद आणि समृद्धी आणते.

विठोबाच्या उपासनेत "रामकृष्ण हरिविठोबा" किंवा "विठोबाचा महामंत्र" जप करणे खूप सामान्य आहे. त्यांच्या उपासनेदरम्यान "हरि हरि" हा जप गायला जातो, जो त्यांच्या भक्तीचे प्रतीक आहे. महाराष्ट्रातील पंढरपूर येथील त्यांचे मंदिर हे एक प्रमुख तीर्थक्षेत्र आहे जिथे दरवर्षी लाखो भाविक भेट देतात. तिथे त्याच्या उपासनेत भक्ती आणि श्रद्धा यांचा एक अद्भुत संगम दिसून येतो.

विठोबाची कहाणी
विठोबाच्या कथेशी संबंधित अनेक धार्मिक ग्रंथ आणि लोककथा आहेत, त्यातील काही प्रमुख कथा 'विठोबा पुराण' आणि 'भागवत पुराण' मध्ये आढळतात. एका प्रसिद्ध आख्यायिकेनुसार, भगवान विठोबा पंढरपूरमधील एका लहान मंदिरात राहतात. तो एक साधा, गरीब आणि दुःखी व्यक्तिमत्व म्हणून दिसतो असे म्हटले जाते ज्याच्या पायावर कोणताही भेदभाव नाही. त्याला सर्व लोकांबद्दल समान भावना आहेत.

विठोबाचे प्रसिद्ध मंदिर पंढरपूरमध्ये आहे, जिथे लोक दूरदूरून त्यांच्या दर्शनासाठी येतात. विशेषतः "पंढरपूर वारी" (पंढरपूरचा प्रवास) ही एक अतिशय महत्त्वाची धार्मिक परंपरा आहे. ही यात्रा विशेषतः महाराष्ट्रातील संत आणि भक्तांकडून घेतली जाते, ज्यामध्ये संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वरी, संत एकनाथ आणि संत रामदास यांसारख्या महान संतांची नावे समाविष्ट आहेत. या संतांनी संपूर्ण महाराष्ट्रात विठोबाची भक्ती पसरवली.

विठोबा आणि भक्तीचा मार्ग
विठोबाच्या भक्तीचा सर्वात महत्त्वाचा पैलू म्हणजे त्यांनी भक्तीचा मार्ग सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवला. त्यांचा भक्तीचा मार्ग जात आणि सामाजिक भेदभावापासून मुक्त होता. त्यांचा फक्त भक्ती आणि प्रेमावर विश्वास होता आणि म्हणूनच त्यांच्या भक्तांमध्ये समाजाच्या प्रत्येक वर्गातील लोकांचा समावेश होता.

संत तुकाराम हे भक्तीचे एक प्रसिद्ध उदाहरण आहे. ते विठोबाचे खूप मोठे भक्त होते आणि त्यांची भक्तीगीते (अभंग) अजूनही महाराष्ट्रातील लोकांमध्ये गायली जातात. त्यांचा असा विश्वास होता की भगवान विठोबाचे नाव घेतल्याने सर्व पापांचा नाश होतो आणि आत्म्याला शांती मिळते. संत तुकारामांनी विठोबांप्रती असलेली त्यांची पूर्ण भक्ती आणि आदर व्यक्त करणारे अनेक अभंग लिहिले. विठोबावरील त्यांचे गाढ प्रेम आणि भक्ती त्यांच्या अभंगांमधून स्पष्टपणे जाणवते.

विठोबाचे सामाजिक योगदान
विठोबाने केवळ धार्मिक दृष्टिकोनातूनच नव्हे तर सामाजिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. समाजात प्रचलित असलेल्या भेदभावाला नाकारत त्यांनी समानतेचा संदेश दिला. ते म्हणायचे की कोणत्याही व्यक्तीचा धर्म त्याच्या जातीशी किंवा पंथाशी संबंधित नसून त्याच्या कृतीशी आणि त्याच्या हृदयाशी संबंधित असतो.

विठोबाचे दर्शन सर्वसमावेशक होते आणि त्यांचे अनुयायी कोणत्याही जातीचे, धर्माचे किंवा वर्गाचे असू शकतात. म्हणूनच विठोबाच्या भक्तांमध्ये सर्व प्रकारचे लोक होते, मग ते ब्राह्मण असोत किंवा शूद्र, संत असोत किंवा सामान्य. त्यांनी आपल्या जीवनातून आणि भक्तीतून हा संदेश दिला की भक्तीच्या मार्गात कोणताही भेदभाव नसावा.

विठोबाची पूजा आणि उत्सव
विठोबाच्या उपासनेच्या विधीमध्ये अनेक भक्तीभाव आणि साधे उपाय समाविष्ट आहेत. "पंढरपूर वारी" ही एक प्रमुख वार्षिक यात्रा आहे ज्यामध्ये लाखो भाविक पंढरपूरला भक्तिभावाने विठोबाचे दर्शन घेण्यासाठी येतात. यामध्ये पंढरपूर मंदिराच्या आसपासच्या परिसरात विशेष धार्मिक उत्सव साजरे केले जातात. विठोबाची भक्ती कोणत्याही प्रकारची असो, मग ती स्तुती असो, गीत असो किंवा तिथी पूजा असो, सर्व पद्धती भक्तांना आनंद, शांती आणि मानसिक समाधान देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.01.2025-बुधवार.
===========================================