आपत्ती व्यवस्थापन: भारतीय दृष्टिकोन-

[Atul Kaviraje]

आपत्ती व्यवस्थापन: भारतीय दृष्टिकोन-

परिचय:

आपत्ती व्यवस्थापन म्हणजे कोणत्याही नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित आपत्तीनंतर घडणाऱ्या घटनांचे नियोजन, शमन, सामना आणि पुनर्बांधणी करण्याची प्रक्रिया. भारतासारख्या विविधतेने नटलेल्या देशात, आपत्तींचे प्रकार वेगवेगळे असतात, जसे की पूर, दुष्काळ, भूकंप, वादळे आणि मानवनिर्मित आपत्ती, जसे की औद्योगिक अपघात आणि युद्ध. भारतात, आपत्तींना तोंड देण्यासाठी विशेष योजना आणि पद्धती बनवण्यात आल्या आहेत, जेणेकरून त्यांचा प्रभाव कमीत कमी होईल आणि समाज लवकर सावरेल.

भारतातील आपत्ती आणि त्यांचे परिणाम:

भारतात विविध प्रकारच्या आपत्ती येत राहतात, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात जीवित आणि वित्तहानी होते. या आपत्तींमुळे केवळ जीवित आणि मालमत्तेचे नुकसान होत नाही तर समाज आणि अर्थव्यवस्थेवरही विपरीत परिणाम होतो. भारताच्या भौगोलिक स्थानामुळे, येथे पूर, भूकंप, दुष्काळ, चक्रीवादळे आणि औद्योगिक अपघात हे सामान्य आहेत.

नैसर्गिक आपत्ती: भारतातील सर्वात सामान्य नैसर्गिक आपत्ती म्हणजे पूर, दुष्काळ, भूकंप आणि चक्रीवादळे. दरवर्षी लाखो लोकांना पुराचा फटका बसतो, विशेषतः गंगा, ब्रह्मपुत्रा आणि त्यांच्या उपनद्यांच्या काठावरील भागात. दुष्काळ आणि पाण्याच्या कमतरतेमुळे गंभीर समस्या निर्माण होतात, विशेषतः ग्रामीण भागात. भूकंप हा सतत धोका असतो, विशेषतः ईशान्य भारत आणि हिमालयीन प्रदेशात. चक्रीवादळांचा परिणाम दक्षिणेकडील किनारपट्टीच्या भागात होतो.

मानवनिर्मित आपत्ती: औद्योगिक अपघात, प्रदूषण आणि सामूहिक हिंसाचार या देखील मानवनिर्मित आपत्ती आहेत ज्या भारतात वेळोवेळी घडतात. भारतात औद्योगिक अपघातांचे प्रमाण वाढत आहे, ज्यामुळे अनेकदा जीवितहानी आणि पर्यावरणाचे नुकसान होते.

आपत्ती व्यवस्थापनाची गरज आणि उद्दिष्टे:

आपत्ती व्यवस्थापनाचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे कोणत्याही आपत्तीचा परिणाम कमी करणे, तिची तीव्रता समजून घेणे, लोकांना वाचवणे, त्यांचे पुनर्वसन करणे आणि भविष्यात अशा आपत्ती टाळण्याचे मार्ग शोधणे. यामध्ये वेळेवर इशारा देणे, पीडितांना मदत करणे आणि त्यांना पुनर्बांधणीसाठी तयार करणे समाविष्ट आहे.

आपत्ती व्यवस्थापनात प्रामुख्याने तीन टप्पे असतात:

आपत्तीपूर्व व्यवस्थापन: आपत्ती येण्याआधीच त्याचा परिणाम कमी करण्यासाठी उपाययोजना करणे, जसे की संरचनात्मक सुधारणा (उदा. धरणे बांधणे), इशारे देणे आणि आपत्ती प्रतिसाद योजना तयार करणे.
आपत्ती दरम्यान व्यवस्थापन: आपत्ती दरम्यान जलद प्रतिसाद, बचाव कार्य, मदत साहित्याची तरतूद आणि पीडितांना त्वरित वैद्यकीय सेवा.
आपत्तीनंतरचे व्यवस्थापन: पुनर्बांधणी कार्ये पार पाडणे, बाधित क्षेत्रांचे पुनर्वसन करणे आणि भविष्यासाठी आपत्ती व्यवस्थापन धोरणे विकसित करणे.
भारतातील आपत्ती व्यवस्थापन प्रयत्न आणि धोरणे:

आपत्ती व्यवस्थापन प्रभावीपणे राबविण्यासाठी भारत सरकारने अनेक पावले उचलली आहेत.

राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA): देशात आपत्ती व्यवस्थापन प्रयत्नांना प्रभावी बनवण्याच्या उद्देशाने २००५ मध्ये राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA) ची स्थापना करण्यात आली. आपत्ती योजना तयार करणे, आपत्ती व्यवस्थापनाबाबत प्रशिक्षण आणि जागरूकता मोहिमा राबवणे आणि आपत्ती टाळण्यासाठी उपाययोजनांची शिफारस करणे ही त्याची प्रमुख कार्ये आहेत.

आपत्ती व्यवस्थापन कायदा (२००५): २००५ मध्ये, भारत सरकारने आपत्ती व्यवस्थापन कायदा लागू केला, ज्यामुळे देशभरात आपत्ती व्यवस्थापनासाठी एक समन्वित आणि प्रभावी प्रणाली स्थापित झाली.

राष्ट्रीय आपत्ती मदत निधी (एनडीआरएफ): हा निधी आपत्तींच्या वेळी जलद मदत पुरवण्यासाठी आहे. या निधीचा वापर पूर, दुष्काळ, भूकंप इत्यादींमुळे बाधित झालेल्या लोकांना जलद मदत साहित्य, वैद्यकीय सेवा आणि पुनर्वसन मदत पुरवण्यासाठी केला जातो.

आपत्ती व्यवस्थापन केंद्र (डीएमसी): आपत्तीची वेळेवर तयारी करण्यासाठी आणि त्वरित मदत कार्ये पार पाडण्यासाठी राज्य आणि जिल्हा पातळीवर आपत्ती व्यवस्थापन केंद्रे देखील स्थापन करण्यात आली आहेत.

कविता:

संकट आले, पण आम्हाला भीती वाटली नाही,
आम्ही मिळून त्याला हरवले.
ते नैसर्गिक असो वा मानवनिर्मित,
आम्ही ते पराभूत करण्याचा निर्धार केला.

समाज समजून घेतला, हवामान समजले,
आपण सर्वजण मदत कार्यात गुंतलो आहोत.
आम्ही तुम्हाला दररोज येणाऱ्या नवीन आपत्तींपासून वाचवू शकतो,
आपल्या प्रयत्नांनी जीवन सक्षम होईल.

गंभीर अर्थ:

भारतातील आपत्ती व्यवस्थापन प्रयत्नांकडे पाहता, हे स्पष्ट होते की भारत सरकार आणि नागरिक दोघेही आपत्तींचा परिणाम कमी करण्यासाठी एकत्रितपणे काम करत आहेत. आपत्ती व्यवस्थापनाची प्रक्रिया केवळ आपत्तीनंतर मदत कार्यापुरती मर्यादित नाही तर त्यात आपत्तीपूर्व आणि नंतरचे नियोजन, जागरूकता मोहिमा आणि संरचनात्मक उपाययोजनांचा देखील समावेश आहे.

आपत्ती व्यवस्थापनाच्या या समग्र दृष्टिकोनामुळे आपण आपत्तींना अधिक प्रभावीपणे तोंड देऊ शकतो. हवामान बदल, वाढती लोकसंख्या आणि इतर कारणांमुळे भारतात आपत्तींचा धोका वाढत आहे, त्यामुळे त्याच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी वेळेवर उपाययोजना करणे अत्यंत महत्वाचे आहे.

निष्कर्ष:

भारतासाठी आपत्ती व्यवस्थापन हे खूप महत्वाचे काम आहे, कारण येथे नैसर्गिक आपत्ती वारंवार येतात. यासाठी सरकार आणि नागरिक दोघांनीही संयुक्त प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. लोकांना आपत्तींसाठी तयारी करता यावी आणि नुकसान कमी करता यावे यासाठी जागरूकता आणि शिक्षण देखील मोठी भूमिका बजावते. आपत्ती व्यवस्थापन केवळ आपत्तींचा परिणाम कमी करण्यातच नव्हे तर समाजाच्या पुनर्बांधणीतही महत्त्वाची भूमिका बजावते.

आपत्ती व्यवस्थापनात आपल्या सर्वांच्या सहभागाने आपण आपला समाज सुरक्षित आणि समृद्ध बनवू शकतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.02.2025-सोमवार.
===========================================