पर्यावरणाच्या दृष्टिकोनातून भारताची भूमिका- पर्यावरणीय संकट आणि भारताचे योगदान-

[Atul Kaviraje]

पर्यावरणाच्या दृष्टिकोनातून भारताची भूमिका-

पर्यावरणीय संकट आणि भारताचे योगदान:

आजच्या काळात, पर्यावरणीय संकट ही जगभरात एक गंभीर समस्या बनली आहे. हवामान बदल, जंगलतोड, प्रदूषण, जलसंकट, जैवविविधतेचा नाश आणि इतर पर्यावरणीय समस्या आपल्या अस्तित्वासाठी धोका बनल्या आहेत. या संदर्भात भारताची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे, कारण भारत हा जगातील सर्वात मोठ्या विकसनशील देशांपैकी एक आहे आणि त्याच्या वाढ आणि विकासाच्या प्रयत्नांचा पर्यावरणीय समस्यांवर खोलवर परिणाम होतो.

भारताने पर्यावरण संरक्षणासाठी विविध पावले उचलली आहेत आणि या दिशेने अनेक आंतरराष्ट्रीय करार आणि करारांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला आहे. भारताचे पारंपारिक ज्ञान आणि संस्कृती नेहमीच निसर्ग आणि पर्यावरणाच्या संवर्धनाबाबत जागरूक राहिली आहे. असे असूनही, जलद शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरणामुळे भारताला पर्यावरणीय समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे.

भारताच्या पर्यावरणीय वचनबद्धता आणि उपक्रम:
पॅरिस करार: २०१५ मध्ये, भारत पॅरिस हवामान करारात सामील झाला, ज्याचा उद्देश जगभरातील हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करणे होता. या करारांतर्गत, भारताने २०३० पर्यंत २००५ च्या पातळीपेक्षा ३३-३५% उत्सर्जन कमी करण्याचे आश्वासन दिले होते. हे भारताच्या पर्यावरणीय वचनबद्धतेचे प्रतिबिंब आहे. भारताने स्वच्छ ऊर्जा स्रोतांच्या दिशेनेही महत्त्वपूर्ण पावले उचलली आहेत, जसे की सौरऊर्जेच्या क्षेत्रात क्षमता वाढवणे.

स्वच्छ भारत अभियान: भारत सरकारने स्वच्छ भारत अभियान सुरू केले आहे, ज्याचा उद्देश देशाला स्वच्छ आणि प्रदूषणमुक्त करणे आहे. याअंतर्गत, शहरी आणि ग्रामीण भागात स्वच्छतेला प्रोत्साहन देण्यात आले आहे, कचऱ्याची विल्हेवाट लावली जात आहे आणि उघड्यावर शौचास जाणे बंद करण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत. या अभियानांतर्गत विविध जागरूकता मोहिमा सुरू करण्यात आल्या आहेत जेणेकरून लोकांना पर्यावरणाप्रती त्यांची जबाबदारी समजेल.

नमामि गंगे प्रकल्प: गंगा नदी ही भारताची जीवनरेखा मानली जाते परंतु प्रदूषणामुळे तिची स्थिती दिवसेंदिवस बिघडत चालली होती. या समस्येला तोंड देण्यासाठी केंद्र सरकारने "नमामि गंगे" प्रकल्प सुरू केला आहे. या प्रकल्पांतर्गत, गंगा नदीच्या काठावर स्वच्छता, जलशुद्धीकरण आणि पुनर्वसनाचे काम केले जात आहे जेणेकरून गंगा नदीची स्थिती सुधारता येईल आणि ती पुन्हा शुद्ध करता येईल.

वन संवर्धन आणि जैवविविधता: भारताने आपल्या वनजमिनी वाढवण्यासाठी अनेक योजना तयार केल्या आहेत, त्यापैकी प्रमुख योजना "राष्ट्रीय वन धोरण" आणि "आधुनिक वन व्यवस्थापन प्रणाली" आहेत. भारताने जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठी "जैवविविधता कायदा २००२" देखील लागू केला आहे, ज्या अंतर्गत नैसर्गिक संसाधनांच्या संवर्धनासाठी अनेक पावले उचलण्यात आली आहेत.

सौर ऊर्जा आणि नवीकरणीय ऊर्जेतील उपक्रम: भारताने सौर ऊर्जेच्या क्षेत्रात एक नेता म्हणून स्वतःची स्थापना केली आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २०२२ पर्यंत १७५ गिगावॅट अक्षय ऊर्जा निर्मितीचे भारतासमोर एक मोठे लक्ष्य ठेवले आहे. याअंतर्गत, सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा आणि बायोमास ऊर्जेचा वापर वाढवला जात आहे.

पर्यावरण संरक्षणात भारताची सांस्कृतिक आणि पारंपारिक भूमिका:
भारतीय संस्कृतीत निसर्ग आणि पर्यावरणाचे संवर्धन नेहमीच महत्त्वाचे राहिले आहे. आपल्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये आणि परंपरांमध्ये हे स्पष्टपणे सांगितले आहे की मानवी अस्तित्व पर्यावरणाशी जोडलेले आहे. भारतीय संस्कृतीत, पर्यावरणाला एक जिवंत घटक मानले जाते आणि असे म्हटले जाते की जीवन पर्यावरणातून येते.

निसर्गाचा आदर: भारतात झाडे, नद्या, पर्वत आणि पाणवठे यांची पूजा केली जाते. उदाहरणार्थ, गंगा नदीला आई म्हणून पुजले जाते. पाणी, हवा आणि इतर नैसर्गिक संसाधनांबद्दल आदर आणि संवर्धनाची भावना भारतीय जीवनाचा एक भाग राहिली आहे.

नैसर्गिक संसाधनांचा वापर: भारतीय पारंपारिक कृषी पद्धती आणि वन्यजीव संवर्धन पद्धती फार पूर्वीपासून पर्यावरणपूरक आहेत. लोक नैसर्गिक संसाधनांचा वापर आणि आदर सुसंवादीपणे करतात.

छोटी कविता:-

पायरी १: नैसर्गिक सौंदर्य जपा,
पृथ्वीवरील प्रत्येक झाडाबद्दल प्रेम वाढवत राहा.
हवा आणि पाणी शुद्ध करा,
निरोगी जीवनाचा मार्ग समजून घ्या.

अर्थ:
आपण नैसर्गिक सौंदर्य आणि संसाधनांचे जतन केले पाहिजे. पृथ्वीवरील प्रत्येक झाडाचा आणि पाण्याच्या स्रोताचा आदर करून, आपण पर्यावरणाचे रक्षण केले पाहिजे आणि निरोगी जीवनाकडे वाटचाल केली पाहिजे.

पायरी २: पृथ्वीच्या कानाकोपऱ्यात वाढा,
स्वच्छतेचा संदेश सर्वत्र गेला पाहिजे.
प्रत्येक पावलावर पर्यावरण वाचवा,
पृथ्वी सुंदर बनविण्यास मदत होवो.

अर्थ:
स्वच्छता आणि पर्यावरण संरक्षणासाठी आपण प्रत्येक पाऊल उचलले पाहिजे. जर आपण प्रत्येक पावलावर पर्यावरण वाचवण्याचा प्रयत्न केला तर पृथ्वी सुंदर आणि निरोगी राहील.

निष्कर्ष:
भारताने नेहमीच पर्यावरण संरक्षणासाठी अनेक पावले उचलली आहेत. देशात पारंपारिकपणे निसर्गाला एक जिवंत अस्तित्व मानले जाते आणि त्याचा आदर केला जातो. सध्या, पर्यावरणीय जबाबदाऱ्या समजून घेत, भारत अनेक योजना आणि कार्यक्रमांद्वारे पर्यावरण संरक्षणाला प्रोत्साहन देत आहे.

भारताने आपल्या पारंपारिक ज्ञान आणि आधुनिक विज्ञान यांच्यात संतुलन राखण्याची वेळ आली आहे, जेणेकरून आपण आपल्या भावी पिढ्यांसाठी स्वच्छ आणि निरोगी वातावरण सोडू शकू.

भारताला पर्यावरणवादी नेता बनवण्यात आपले योगदान महत्त्वपूर्ण आहे!

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.03.2025-मंगळवार.
===========================================