कोल्हापूरच्या अंबाबाईच्या ‘पुजा’तील सांस्कृतिक परंपरा-

[Atul Kaviraje]

कोल्हापूरच्या अंबाबाईच्या 'पुजा'तील सांस्कृतिक परंपरा-
(The Cultural Traditions in the Worship of Kolhapur's Ambabai)   

कोल्हापूरच्या अंबाबाईच्या पूजेतील सांस्कृतिक परंपरा-
(कोल्हापूरच्या अंबाबाईच्या पूजेतील सांस्कृतिक परंपरा)

कोल्हापूरच्या अंबाबाई पूजेतील सांस्कृतिक परंपरा
कोल्हापूरमधील महालक्ष्मी मंदिर, ज्याला अंबाबाई मंदिर म्हणूनही ओळखले जाते, हे महाराष्ट्रातील प्रमुख शक्तीपीठांपैकी एक आहे. हे मंदिर त्याच्या धार्मिक वैभवासाठी तसेच त्याच्या सांस्कृतिक परंपरांसाठी प्रसिद्ध आहे. येथील पूजा पद्धती, उत्सव आणि पारंपारिक विधी स्थानिक संस्कृती आणि भक्तीचा एक अद्भुत संगम सादर करतात.

🕉� पूजा पद्धती आणि दैनंदिन विधी

अंबाबाई मंदिरात दररोज विविध पूजा विधी केल्या जातात:

काकड आरती (सकाळी ४:३०): ही आरती मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारावर असलेली घंटा वाजवून केली जाते, ज्यामुळे भाविकांना जागृत केले जाते आणि त्यांना देवीच्या दर्शनासाठी तयार केले जाते.
आध्यात्मिक भारत

षोडशोपचार महापूजा (सकाळी ८:०० वाजता): या पूजेत, देवीला पाणी, दूध, मध, तूप आणि दही यांनी अभिषेक केला जातो आणि सुगंधी फुले, सोनेरी मुकुट आणि पादुकांचा अर्पण केला जातो.
आध्यात्मिक भारत

नैवेद्य नैवेद्य (सकाळी ९:३०): यामध्ये पुरणपोळी, चटणी, कोशिंबीर, रोटी आणि विशेष प्रसंगी देवीला पंचपक्वान् अर्पण केले जाते.
आध्यात्मिक भारत

अलंकरण पूजा (दुपारी १:३०): या पूजामध्ये, देवीला सोन्याच्या दागिन्यांनी सजवले जाते आणि कोल्हापुरी साडी, साज, मुकुट, कानातले, नाकाची अंगठी आणि मंगळसूत्राने सजवले जाते.
आध्यात्मिक भारत

🎉 प्रमुख सण आणि सांस्कृतिक परंपरा

१. नवरात्र उत्सव:
नवरात्रात मंदिरात विशेष प्रार्थना आणि पूजा केली जाते. यामध्ये देवी महालक्ष्मीचा अभिषेक, सजावट आणि रात्रीची आरती समाविष्ट आहे. मंदिरात तोफांची सलामी, मीरावंकूक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात, ज्यात लाखो भाविक उपस्थित राहतात.

२. ललिता पंचमी:
नवरात्रीच्या पाचव्या दिवशी त्र्यंबुली देवीच्या दर्शनासाठी देवी महालक्ष्मीचे मिरवणुक बाहेर काढले जाते. या दिवशी छत्रपतींनी कुष्मांडा बालीची विशेष पूजा आणि देवीच्या पालखीची आरती केली जाते.

३. अष्टमी आणि नवमी:
अष्टमीच्या दिवशी, देवी महालक्ष्मीची मूर्ती गरुड मंडपात ठेवली जाते, जिथे तोफांची सलामी दिली जाते. नवमीच्या दिवशी यज्ञ पूजा, देवीची आरती केली जाते आणि भक्तांकडून देवीला ओटी, नारळ, बांगड्या आणि मिठाई अर्पण केल्या जातात.

४. रथोत्सव:
जोतिबाच्या चैत्र यात्रेच्या दुसऱ्या दिवशी रथोत्सव साजरा केला जातो. यामध्ये, देवीची उत्सवमूर्ती रथात ठेवली जाते आणि शहरात रथयात्रा काढली जाते. यामध्ये तोफांची सलामी, आतषबाजी आणि भाविकांनी केलेली आरती यांचा समावेश आहे.

५. दिवे लावण्याची परंपरा:
दिवाळीत मंदिराच्या शिखरावर दिवे लावण्याची परंपरा आहे. सूर्योदयापूर्वी, भाविक कापूस आणि तुपापासून काकडा बनवतात जे नंतर शिखरावर जाळले जाते. ही परंपरा नरक चतुर्दशीपासून त्रिपुरारी पौर्णिमेपर्यंत चालते आणि दीपदान म्हणून साजरी केली जाते.

🖼� चिन्हे आणि इमोजी

🕯� दिवा: आध्यात्मिक प्रकाशाचे आणि अंधारातून मुक्ततेचे प्रतीक.

🕉� ओम: सर्वशक्तिमान देवी महालक्ष्मीच्या उपासनेचे प्रतीक.�

🌸 फूल: भक्ती आणि श्रद्धेचे प्रतीक.

🎶 संगीतमय स्वर: आरती आणि भजन कीर्तनाचे प्रतीक.�

✍️ लघु कविता: "अंबाबाईचा महिमा"

कोल्हापूरची अंबाबाई, शक्तीचे अवतार.
नवरात्रीतील रथयात्रा, भक्तांचे अपार प्रेम.
दीपदानाची परंपरा, शिखरावर दिवे लावणे.
दररोजची पूजा पद्धत भक्तांना आशीर्वादाची छाया प्रदान करते.

कोल्हापूरची अंबाबाई पूजा ही केवळ एक धार्मिक विधी नाही तर ती प्रादेशिक संस्कृती, भक्ती आणि परंपरांचे जिवंत उदाहरण देखील सादर करते. येथील पूजा पद्धती, उत्सव आणि विधी भक्तांना आध्यात्मिक शांती आणि सांस्कृतिक समृद्धीची अनुभूती देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.04.2025-शुक्रवार.
===========================================