संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                              "संत चरित्र"
                            ------------

           संत सेना महाराज-

निवृत्तीनाथांचा उच्चार करताच पापाचा लवलेश राहात नाही, इतकी मोठी थोरवी निवृत्तीनाथांची सेनाजी सांगतात. आदिनाथाचा जो गुप्त मंत्र श्रीनिवृत्तीनाथांच्या कृपाशीर्वादाने श्रीज्ञानदेवांनी सर्व जगाला सहज दिला. अशा ज्ञानदेवांना वारकरी पंथामध्ये फार मोठे आदराचे स्थान आहे. "इये मराठीचिए नगरी। ब्रह्मविद्येचा सुकाळू करी। याबद्दल सर्व संतांच्या मनात आत्यंतिक মक्तिमाव आहे. सर्व संतांची ती माउली झाली. सेनाजी ज्ञानदेवांचे स्तवन करताना म्हणतात –

"विष्णूचा अवतार। सखा माझा ज्ञानेश्वर॥

चला जाऊ अलंकापुरी। संतजनांच्या माहेरी॥

स्नान करीता इंद्रायणी। मुक्ती लागती चरणी॥

ज्ञानेश्वरांच्या चरणी। सेना आला लोटांगणी ॥"

     संत सेना महाराजांचे अभंग:

संत सेना महाराजांचे अभंग भक्तिसंप्रदायातील अत्यंत महत्त्वाचे स्थान ठेवतात. त्यात भक्तिरस, अद्वितीय तत्त्वज्ञान आणि परमेश्वराशी एकात्मतेची भावना असते. "विष्णूचा अवतार, सखा माझा ज्ञानेश्वर" या अभंगात संत सेना महाराज विष्णूच्या अवताराचे गुणगान करत आहेत, आणि त्याचवेळी ज्ञानेश्वर महाराजांच्या चरणी स्थिती ठेवत आहेत.

अभंग:
"विष्णूचा अवतार। सखा माझा ज्ञानेश्वर॥
चला जाऊ अलंकापुरी। संतजनांच्या माहेरी॥
स्नान करीता इंद्रायणी। मुक्ती लागती चरणी॥
ज्ञानेश्वरांच्या चरणी। सेना आला लोटांगणी ॥"

     प्रत्येक कडव्याचा अर्थ:

कडवा 1:
"विष्णूचा अवतार। सखा माझा ज्ञानेश्वर॥"

अर्थ:
संत सेना महाराज विष्णूच्या अवताराचा गुणगान करत आहेत आणि ज्ञानेश्वर महाराजांच्या चरणांशी आपला संबंध जोडत आहेत. ज्ञानेश्वर महाराजांच्या अवताराला आणि त्यांच्याशी असलेल्या सख्यतेला त्यांनी आपल्या जीवनाचा ध्येय मानले आहे. विष्णूच्या अवतारातून ब्रह्मज्ञान आणि परमात्मा जाणण्याचा मार्ग खुला होतो.

कडवा 2:
"चला जाऊ अलंकापुरी। संतजनांच्या माहेरी॥"

अर्थ:
संत सेना महाराज आपल्या भक्तांना सांगत आहेत की, आपल्याला अलंकापुरी, म्हणजेच पंढरपूर, तीर्थक्षेत्र, जाण्याची इच्छा असावी. येथून त्या संतांचे दर्शन आणि चरणस्पर्श करणे हे परमधाम प्राप्तीचे शास्त्र आहे. "संतजनांचे माहेर" म्हणजे जेथे संत निवास करतात, त्या स्थानावर पंढरपूरच्या व्रताने आपल्या जीवनाची दिशा बदलवली जाते.

कडवा 3:
"स्नान करीता इंद्रायणी। मुक्ती लागती चरणी॥"

अर्थ:
येथे इंद्रायणी नदीचे स्नान एक प्रतीक आहे. भक्त या नदीत स्नान करून आपल्या पापांचे शोधन करतो आणि आत्मिक शुद्धता मिळवतो. तसेच, इंद्रायणी नदीत स्नान करण्याने मुक्ति मिळते, कारण ती नदी संत ज्ञानेश्वरांच्या चरणांशी जोडलेली आहे. त्यांच्या चरणस्पर्शाने आत्मसाक्षात्कार होतो.

कडवा 4:
"ज्ञानेश्वरांच्या चरणी। सेना आला लोटांगणी ॥"

अर्थ:
या कडव्यात, संत सेना महाराज ज्ञानेश्वर महाराजांच्या चरणांमध्ये पराभूत होऊन लोटांगणी घालतात. "सेना आला लोटांगणी" म्हणजे ज्ञानेश्वर महाराजांचे ज्ञान आपल्या मनावर ठरवून, भक्त पूर्णपणे त्यांच्याशी समरस होतात. शरणागती आणि भक्तिरस हा मार्ग आहे.

     अभंगाची विवेचन:

संत सेना महाराज या अभंगामध्ये आपल्या भक्तांना मार्गदर्शन करत आहेत की, एक पवित्र जीवन जगण्यासाठी, भक्ताने स्वच्छ आणि पवित्र मनाने पंढरपूर किंवा अलंकापुरीसारख्या तीर्थक्षेत्रांमध्ये जावे. तेथे संतजनांच्या संगतीत निवास करावा आणि ज्ञानेश्वर महाराजांच्या चरणांमध्ये आपला आत्मा विलीन करावा. ज्ञानेश्वर महाराजांनी जो तत्त्वज्ञान दिला, त्याच्याशी आपल्या जीवनाचा साक्षात्कार साधावा.
     
     उदाहरण:

संत सेना महाराजांचे हे अभंग आपल्याला शिकवतात की, जीवनाच्या ध्येयाचा शोध घेत असताना आपल्या आदर्श संतांच्या चरणांमध्ये निवास करणे महत्त्वाचे आहे. ज्ञानेश्वर महाराजांचा उपदेश आणि संतांचा संग हे आपल्याला सर्वात मोठे शरणस्थान आहे.

     समारोप:

संत सेना महाराजांचे अभंग भक्तिरसाने भरलेले आहेत, जे वाचकाला जीवनाच्या सर्वोच्च शिखरापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग दाखवतात. ज्ञानेश्वर महाराजांच्या चरणांचे महत्त्व, त्यांचा उपदेश, आणि त्यांचा पवित्र मार्ग यांचा स्वीकार केल्याने आत्मिक उन्नती साधता येते.

     निष्कर्ष:

या अभंगामध्ये संत सेना महाराजांचे जीवनदर्शन आपल्याला दाखवते की, साधारणपणे तीर्थयात्रा, संतांचा संग, आणि भक्तिरसातूनच सर्वोच्च सत्याची प्राप्ती होऊ शकते. ज्ञानेश्वरांच्या चरणी या प्रतीकातून भक्तिरसाच्या शुद्धतेचे महत्त्व सांगितले आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.04.2025-बुधवार.
===========================================