संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                              "संत चरित्र"
                             ------------

       संत सेना महाराज-

 (संत सेना अ० क्र० १२१) भगवान विष्णूचा अवतार असणारा ज्ञानेश्वर, त्यांची अलंकापूरनगरी ही सर्व

संतांचे माहेरघर आहे. कारण 'येऊनी नरदेहासी वाचे उच्चारी ज्ञानेश्वर' तेथे गेल्यावर ज्ञानेश्वरांच्या नावाचा पवित्र उच्चार करता येतो. ज्ञानदेवाचे नाव । घेताच, 'या ज्ञानदेवांचे नित्य नाम घेती वाचे । उद्धरती त्यांची सकळ कुछे। अवघ्या कुळाचा उद्धार होतो, असे सेनाजी सांगतात.

     "धन्य धन्य तो ज्ञानराजा। निवृत्ती तो मान माझा।

     सोपान मुक्ताबाई अधोक्षजा। नमन केले साष्टांग।"

अभंग – "धन्य धन्य तो ज्ञानराजा। निवृत्ती तो मान माझा। सोपान मुक्ताबाई अधोक्षजा। नमन केले साष्टांग।" – हे संत सेना महाराज यांचं एक अत्यंत गूढ, पण श्रद्धायुक्त आणि भक्तिरसपूर्ण अभंग आहे. आपण याचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा विश्लेषण, आणि समारोपासहित अर्थ बघूया.

✨ अभंग:
"धन्य धन्य तो ज्ञानराजा।
निवृत्ती तो मान माझा।
सोपान मुक्ताबाई अधोक्षजा।
नमन केले साष्टांग॥"

🔍 प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व भावार्थ:

१. "धन्य धन्य तो ज्ञानराजा"
भावार्थ:
इथे "ज्ञानराजा" म्हणजे संत ज्ञानेश्वर माऊली. सेना महाराज म्हणतात की, तो ज्ञानेश्वर महान आहे, धन्य आहे, कारण त्याच्या लेखणीने आणि भगवद्भक्तीने समस्त महाराष्ट्राला आत्मज्ञानाचा मार्ग दाखवला. ज्ञानराजा हा केवळ संत नाही, तर आत्मविद्येचा अधिपती आहे.

२. "निवृत्ती तो मान माझा"
भावार्थ:
संत निवृत्तिनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे बंधू आणि गुरु होते. सेना महाराज म्हणतात, "माझ्या आयुष्यात जे काही सन्मान आहे, ते निवृत्तीमुळेच आहे." निवृत्तीनाथांचं संन्यास, त्यांचं वैराग्य, आणि त्यांची गुरुता – हे सर्व सेना महाराजांसाठी अत्युच्च आदर्श आहेत.

३. "सोपान मुक्ताबाई अधोक्षजा"
भावार्थ:
इथे सेना महाराज ज्ञानेश्वरांच्या परिवारातील इतर संतांचा सन्मान करतात –

सोपान: निवृत्ती व ज्ञानेश्वरांचे बंधू – साधना, भक्ती, आणि आत्मज्ञानाचे प्रतीक

मुक्ताबाई: भगवतीस्वरूप, भक्तिरसाची मूर्ती – स्त्री संतांमध्ये सर्वोच्च स्थान

अधोक्षज: म्हणजे ईश्वर – जो इंद्रियांच्या पलीकडे आहे (अध: + अक्षज = इंद्रिय पलीकडील)

सेना महाराज सांगतात की, या सर्व संतांनी अधोक्षज भगवानाची प्राप्ती केली आणि त्यांचं जीवनच एक साक्षात नमन करण्याजोगं आहे.

४. "नमन केले साष्टांग"
भावार्थ:
सेना महाराज म्हणतात, "मी या सर्व संतांना साष्टांग दंडवत करतो – पूर्णपणे शरीर आणि मन समर्पित करून नमन करतो." यात त्यांची भक्ती, नम्रता आणि आत्मसमर्पण दिसते.

🔚 समारोप / निष्कर्ष:

या अभंगात संत सेना महाराज संत ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या कुटुंबातील चारही संतांचे गुणगान करतात. त्यांचं गुरु-शिष्य परंपरेवरील श्रद्धा, भगवद्भक्तीचा सन्मान, आणि संतांचे स्मरण करत नम्रतेने वंदन – हे सर्व यातून स्पष्ट होते.

📌 उदाहरण देऊन स्पष्टीकरण:

जसं एक विद्यार्थी आपल्या गुरूंचा आदर करतो, तसंच सेना महाराज त्यांना साष्टांग दंडवत करतात. त्यांच्या मते, ज्ञानेश्वर हे ज्ञानाचे मूर्तिमंत स्वरूप आहेत, निवृत्तीनाथ हे जीवनातील आदर्श, आणि सोपान-मुक्ताबाई तर भक्तीमार्गाचे प्रतीक.

जानराजा धन्य असून निवृत्तीनाथ हा माझा मानदंड. तर सोपान मुक्ताबाईस लासह साष्टांग नमस्कार करतो. असा संतांबद्दल सेनाजी आदर व्यक्त करतात. संत ज्ञानदेवांची थोरवी गाताना सेनाजी म्हणतात, ज्ञानदेव गुरू असून तेच सारणहार आहेत. तेच माझे मातापिता, सगेसोयरे, जिवाचे जिवलग तर दैवत आत्मखूण आहे.

 श्रीनिवृत्तीनाथांनी भक्तिमार्गाचा पंथ दाखविला व वारकरी संप्रदायाचा पूर्ण अधिकारी ज्ञानदेवांच्या हाती त्यांनी सुपूर्त केला. 'निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट । बडता भवसागरी जया काढिले बाहेरी।' गुरूंच्या कृपाप्रसादाने ज्ञानदेवांनी सर्वांसाठी ज्ञान सर्वांसाठी खुले केले.

 श्री निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपानकाका, मुक्ताई ही चाराही भावंडे वारकरी पंथातील भक्तांसाठी (आदराची) श्रद्धास्थाने आहेत. संत सेनामहाराजांनी या सर्व संतांना वेगवेगळ्या देव-देवतांची नावे देऊन त्यांचा आदराने महिमा वर्णन केला आहे. शिव, विष्णू, ब्रह्म, आदिमाया या सर्वांचा आळंदीला निवास आहे. येथे पंढरीच्या पांडुरंगाने संपूर्ण जगाला तारण्यासाठी येथे तीर्थक्षेत्र निर्माण केले आहे.

 सेनाजींनी योगी चांगदेवांचा उल्लेख केवळ मुक्ताबाईंच्या संदर्भात केलेला विसतो. स्वतंत्र असा संदर्भ चांगदेवांचा दिसत नाही. संत नामदेवांबद्दल त्यांनी एकच पद लिहिले आहे; परंतु नामदेवांच्या समकालीन संतांमध्ये गोरा कुंभार, जनाबाई, चोखामेळा यांचा कोठेही अभंगात उल्लेख दिसत नाही. तसेच उत्तर भारतीय संतांचा सुद्धा त्यांच्या मराठी अभंगरचनेत नामनिर्देश केलेला आढळत    नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.04.2025-गुरुवार.
===========================================