संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                             ------------

       संत सेना महाराज-

     "परकी त्या स्त्रिया मानाव्यात माता।

     ज्ञानबोध चित्ता सांभाळावे॥

     परस्त्री नादाने डुबले कित्येक।

     धुळीमिळे रंक झाले पहा।

      होता रोग तया इंद्रिय भंगती।

     आपली पत्नी दुजा पाहे॥

     सेना म्हणे जसे कराल तसे फळ।

     नरदेह अमोल नरकी गेला॥"

हा अभंग संत सेना महाराजांचा आहे आणि यामध्ये त्यांनी 'परस्त्रीगमन' म्हणजेच दुसऱ्या स्त्रीकडे कामभावनेने पाहणे, हे किती घातक आहे याचा सखोल बोध करून दिला आहे. खाली या अभंगाचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, विस्तृत विवेचन, सुरुवात, समारोप आणि निष्कर्षासहित विश्लेषण दिले आहे.

🌿 सुरुवात (आरंभ):
संत सेना महाराज हे समाजातील नैतिकतेचे पालन, संयम, आणि सच्चरित्रतेचा पुरस्कार करणारे संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगांमधून सदाचार, भक्ती आणि आत्मसंयमाचे महत्त्व सांगितले. हा अभंग विशेषतः स्त्री-पुरुष संबंधांमधील मर्यादा आणि परस्त्री विषयी आदरभाव कसा असावा, यावर प्रकाश टाकतो.

✨ अभंग व त्याचा सखोल भावार्थ:

"परकी त्या स्त्रिया मानाव्यात माता। ज्ञानबोध चित्ता सांभाळावे॥"
भावार्थ:
जो स्त्री आपल्या पत्नी नसते, ती स्त्री 'माता' समजावी. मनामध्ये ज्ञान आणि विवेकाचा आधार ठेवावा. परस्त्रीबाबत शुद्ध दृष्टीकोन ठेवावा.

विवेचन:
संत म्हणतात की, दुसऱ्या स्त्रीकडे केवळ शरीरदृष्टीने न पाहता ती देखील कुणाची तरी आई, बहीण, पत्नी आहे हे जाणून योग्य दृष्टिकोन ठेवावा. ज्याच्या मनात आत्मज्ञान आहे तोच चित्त संयम राखू शकतो.

"परस्त्री नादाने डुबले कित्येक। धुळीमिळे रंक झाले पहा॥"
भावार्थ:
परस्त्रीच्या मोहात अनेक बुडाले, त्यांनी आपलं सर्व काही गमावलं व रंक झाले.

विवेचन:
इंद्रियभोगाच्या आहारी गेलेले अनेक पुरुष इतिहासात दिसतात. त्यांनी आपल्या घरदाराचा, प्रतिष्ठेचा, संपत्तीचा नाश केला. हा मोह नाशाचे कारण होतो, हे संत सांगत आहेत.

"होता रोग तया इंद्रिय भंगती। आपली पत्नी दुजा पाहे॥"
भावार्थ:
ज्याला हा 'परस्त्री-मोह' नावाचा रोग होतो, त्याची इंद्रिये दुर्बल होतात. तो स्वतःची पत्नी सोडून दुसऱ्या स्त्रीकडे आकृष्ट होतो.

विवेचन:
हे अत्यंत गंभीर विधान आहे. संत म्हणतात की, इंद्रियांचा सन्मार्गाने वापर न केल्यास ते क्षीण होतात. आपली पत्नी जेव्हा दुर्लक्षित होते तेव्हा संसार विस्कळीत होतो.

"सेना म्हणे जसे कराल तसे फळ। नरदेह अमोल नरकी गेला॥"
भावार्थ:
संत सेना म्हणतात की, माणूस जसा कर्म करतो, त्याप्रमाणे फळ मिळते. हा माणसाचा देह अनमोल आहे, पण तो नरकात गेला कारण त्याने चुकीचा मार्ग निवडला.

विवेचन:
ही शंका नसावी की कर्माचे फळ मिळत नाही. जो परस्त्रीगमन करतो, त्याचे जीवनच नष्ट होते. जन्म माणसाचा असूनही तो नरकसदृश जीवन जगतो.

🔚 समारोप व निष्कर्ष:
संत सेना महाराजांचा हा अभंग आजही अत्यंत समर्पक आहे. आजच्या काळात देखील अनेक कुटुंब मोडतात यामागचे एक मुख्य कारण म्हणजे परस्पर विश्वासभंग आणि परस्त्री/पुरुष मोह.

त्यामुळे:

प्रत्येकाने संयम राखावा

पत्नी/पतीसोबत निष्ठा ठेवावी

इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवावे

विवेकाने आचरण करावे

📌 उदाहरण:
रामायणामध्ये रामाने सीतेसाठी एकनिष्ठ राहून संपूर्ण जीवन व्यतीत केले. दुसरीकडे, रावणाने परस्त्रीचे अपहरण केल्यामुळे त्याचा संपूर्ण वंश नष्ट झाला.

 हा संपूर्ण अभंग मानवजातीला विकृतीपासून दूर करणारा, नादानपणापासून जागृत करणारा आहे. नीतीबोध देणारा हा मराठीतील 'करावे तसे भरावे' या उक्तीप्रमाणे विचार मांडला आहे. 'जसे कराल तसे भराल ते माणसाला फळ भोगावे लागते. सेना महाराजांच्याही काळात आजच्या काळापेक्षा फार वेगळी परिस्थिती समाजात नव्हती. नैतिकमूल्य सांगून सर्वसामान्य समाजाच्या डोळ्यांत झणझणीत अंजन घातले आहे. सर्वाचे डोळे उघडावेत, अशी सेनाज्जींची अपेक्षा असावी.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.05.2025-शुक्रवार.
===========================================