संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                             ------------

          संत सेना महाराज-


सेनाजी म्हणतात, "अशा प्रकारचे संसार जे आनंदाने करतील, त्यांना पांडुरंग सतत जवळ करेल, त्यांचे जीवन सार्थकी लागेल; पण अनेक कुटुंबात एखादी अपवित्र भार्या प्रवेश करते आणि घरातील अवदसा होते, घरात अखंड कलह होत राहतात. प्रपंचामध्ये अनेक प्रकारचे स्त्री-पुरुष असतात, त्यांचा स्वभाव व विकृती, अहंकार, औदासिन्य, क्रोध, बढाईखोरपणा, निर्बुद्धपणा, स्त्रीलंपट पुरुष, वेश्यागमन करणारे पुरुष अशा वेगवेगळ्या प्रकारच्या स्वभावांची माणसे प्रपंचात असतात. तो प्रपंच विस्कटून जातो, असे चित्र सेनाजींनी त्यांच्या अभंगातून ठायी ठायी चित्रित केले आहे. एकत्रित कुटुंबात 'सासूवर सन गुरगुरे। मुले न ऐकती वडिलांचे। होतील दास बायकांचे' हे दृश्य म्हणजे प्रपंचाचा खेळखंडोबाच समजा. कधी मी माझा संसार, माझी बायका पोरं, तर 'स्थावर संपत्ती मिथ्या मारी' ही वृत्ती तर संसाराला मिठ्या मारता मारता हाव करीत बसणे. 'श्रृंगार पक्वन्न लोड गिर द्या। स्थावरजंगम धन माझे गाव। करी हाव हाव सुखा लागी' हा अभिलाषेचा स्वार्थधर्म अनेकदा सोडत नाही. सुखासाठी हपापलेला माणूस सेनाजींनी उभा केला आहे. सेनाजींनी प्रपंचात अनेक ठिकाणी दुष्ट प्रवृत्तीचा अधम माणूस उभा कला आहे. 'आईबापा छ
ळी, कांतेचा अंकित वचन न मोडी, सासुसासऱ्याचा आदर,मेव्हणा मेहुणी नमस्कार', सेनाजी याला एका गाढवीमागे जसे गाढव धावू लागते. "लाथ मारे स्वभावे निर्लज्ज तो" पण त्या निर्लज्ज गाढवास समजत नाही. असे म्हणतात,

 चैन मोज मज स्त्रीलंपट, भोगी माणसाबद्दल म्हणतात,

     "जगी हलकट दारिद्र भोगील। दुःख पोशील अर्धपोटी॥

     सोयरे धायरे बंधू तो धिक्कारी। बायको गुरगुरी तोंड टाकी॥"

खाली संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक ओळीचा अर्थ, विस्तृत विवेचन, प्रारंभ, समारोप, निष्कर्ष व उदाहरणांसहित स्पष्टीकरण दिले आहे:

🔷 अभंग:
"जगी हलकट दारिद्र भोगील। दुःख पोशील अर्धपोटी॥
सोयरे धायरे बंधू तो धिक्कारी। बायको गुरगुरी तोंड टाकी॥"

🔶 प्रारंभ:
संत सेना महाराज हे १४व्या शतकातील एक महान संत होते. ते पेशाने न्हावी होते, पण त्यांची भक्ती व सेवाभाव अमोघ होता. त्यांच्या अभंगांमध्ये जीवनातील कटू सत्ये, सामाजिक विषमता, आणि भक्तिमार्गातील अनुभव या सर्वांचा समावेश असतो.

वरील अभंगामध्ये त्यांनी दारिद्र्य (गरिबी) या विषयावर खूप मार्मिक भाष्य केले आहे. गरीब माणसाच्या सामाजिक स्थितीची आणि कौटुंबिक परिस्थितीची चिरफाड केली आहे.

🔶 प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व विवेचन:

👉 "जगी हलकट दारिद्र भोगील। दुःख पोशील अर्धपोटी॥"
🔹 शाब्दिक अर्थ:
जगात गरिबी हा अत्यंत हलकट (किळसवाणा/निंदनीय) अनुभव आहे. दारिद्र्याचा भोग सहन करणाऱ्याला सतत दुःख सहन करावं लागतं, आणि तो अर्धपोटी (अर्धपोटाने) जगतो.

🔹 भावार्थ व विवेचन:
संत सेना महाराज म्हणतात की दारिद्र्य हे इतकं जाचक असतं की गरीब माणसाला ना समाधान असतं ना पोटभर अन्न. त्याला सतत दुःख, चिंता, उपासमार यांचंच साम्राज्य असतं. या ओळीत ते समाजातील आर्थिक विषमतेवर कटाक्ष टाकतात. जे अन्न, वस्त्र, निवारा यासाठी संघर्ष करतात, त्यांना समाजात देखील प्रतिष्ठा मिळत नाही.

👉 "सोयरे धायरे बंधू तो धिक्कारी। बायको गुरगुरी तोंड टाकी॥"
🔹 शाब्दिक अर्थ:
गरिबीमुळे आप्त, नातेवाईक, बंधू हे सर्व त्याचं तिरस्कार करतात. पत्नी सुद्धा सतत तोंडावर तोंड देत असते, कुरकुर करते.

🔹 भावार्थ व विवेचन:
दारिद्र्य माणसाच्या नातेसंबंधांवरदेखील परिणाम करते. संत सेना महाराज म्हणतात की जेंव्हा एखाद्या व्यक्तीकडे पैसा नसतो, तेंव्हा त्याचे आप्तजन, बंधू, मित्र त्याच्याशी संबंध ठेवत नाहीत. पत्नी सुद्धा अशा माणसाला टोमणे मारते, अपमान करते. यामध्ये केवळ गरिबीच नाही तर समाजातील 'अर्थकेंद्री' वृत्तीवरही ते टीका करतात.

🔶 उदाहरण:
१. एखादा गरीब शेतकरी, जो दिवसरात्र कष्ट करतो पण त्याचे पीक नष्ट झाले की त्याला मदत करणारे कोणी उरत नाहीत.
२. ज्या घरात अन्न कमी आहे, तिथे वाद वाढतात, नात्यांमध्ये कटुता येते.
३. समाजात ज्यांच्याकडे पैसा आहे त्यांना आदर मिळतो; गरीब माणसाला उपेक्षा.

🔶 समारोप:
संत सेना महाराजांनी या अभंगातून अत्यंत वास्तववादी चित्र मांडले आहे. ही एक सामाजिक समजूत आहे की 'पैसा असेल तर नाती जपली जातात', आणि 'दारिद्र्य माणसाच्या अस्तित्वावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करते'.

🔶 निष्कर्ष:
दारिद्र्य केवळ आर्थिक गरिबी नाही, ती सामाजिक आणि भावनिक उपेक्षाही निर्माण करते. संत सेना महाराज हे आपल्या अभंगातुन केवळ सामाजिक सत्य मांडत नाहीत, तर आपल्याला विचार करायला लावतात – आपण गरिबांकडे कसे पाहतो? आपण केवळ ऐहिक संपत्तीवर माणसाचे मोल ठरवतो का?

🔚 निष्कर्षतः, हा अभंग आपल्याला केवळ गरिबीचे दुःख दाखवत नाही, तर त्यातून आपल्याला करुणा, समजूत, आणि सामाजिक न्यायाचे मूल्य शिकवतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.05.2025-बुधवार.
===========================================