संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                            ------------

          संत सेना महाराज-

विषयवासनेने अनेक पुरुष स्त्रीलंपट होतात. स्त्रीच्या आधीन होऊन बायकोच्या नादाने आईवडिलांचा अतोनात छळ करणारा मुलगा, अशा मुर्ख पुरुषांचा सेनारजींनी धिक्कार केला आहे. कडाडून हल्ला चढविला आहे. अशा मूढ माणसाचे हुबेहुब चित्र रेखांकित केले आहे. घरची स्त्री टाकून दाराच्या स्त्रीच्या नादी लागून नादान पुरुषाचे वर्तन अभंगात मांडले आहे. बाजारबसवी बाहेरची स्त्री, तिच्याशी पुरुष चाळे करून स्वतःच्या शरीराचा नाश करवून घेतात. किंवा व्यभिचारी स्त्री आपल्या दोन्ही कुळांचा नाश करते. फुकटचे धन मिळविणाऱ्यां बद्दल सेनाजी म्हणतात,

    "चोरी करुनिया बांधले वाडे।
     झाले ते उघडे नांदत नाही।
     होऊनिया मिळविले धन।
     असता अवगुण लया गेली॥

     मदिरा जुगार करी परदार।
     दारिद्र बेजार दुःखमोगी।
     सेना म्हणे त्रासून फिरती ही जनी।
     मग चक्रपाणी भजू पाहे ॥"

संत सेना महाराज यांचा वरील अभंग हा तत्कालीन समाजातील नैतिक अधःपतन, अनैतिक कृती, आणि त्याचे दुष्परिणाम यावर प्रकाश टाकतो. आपण याचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, विस्तृत विवेचन, प्रारंभ, समारोप, निष्कर्ष आणि उदाहरणांसह विश्लेषण खाली पाहूया:

✦ अभंग:

चोरी करुनिया बांधले वाडे।
झाले ते उघडे नांदत नाही।
होऊनिया मिळविले धन।
असता अवगुण लया गेली॥

मदिरा जुगार करी परदार।
दारिद्र बेजार दुःखमोगी।
सेना म्हणे त्रासून फिरती ही जनी।
मग चक्रपाणी भजू पाहे ॥

१. प्रारंभ (Role & Purpose):
या अभंगात संत सेना महाराज समाजातील पापकर्मांचे आणि त्यातून होणाऱ्या दुःखद परिणामांचे वर्णन करतात. हा अभंग एक प्रकारचा नैतिक बोध देणारा आहे. त्या काळातील तसेच आजच्या काळातीलही लोभ, भ्रष्टाचार, व्यसन आणि अनाचार यावर तीव्र टीका यातून दिसून येते.

२. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व विवेचन:

● पहिला कडवा:
"चोरी करुनिया बांधले वाडे। झाले ते उघडे नांदत नाही।"

अर्थ: चोरी करून जे लोक प्रासाद, वाडे बांधतात, त्यांची संपत्ती जरी मोठी असली तरी ती दीर्घकाळ टिकत नाही. त्यांची लाज उघड होते आणि सुख-शांती राहत नाही.

विवेचन: अप्रामाणिक मार्गाने मिळवलेले धन हे केवळ बाह्य सुख देऊ शकते, पण आत्मशांती नाही. समाजात नाव खराब होते. पापाचं बीज लवकर उगम पावते.

"होऊनिया मिळविले धन। असता अवगुण लया गेली॥"

अर्थ: खूप धन मिळवलं असलं तरी जर ते अवगुणाने मिळवलं असेल, तर त्या संपत्तीबरोबर सद्गुण नष्ट होतात.

विवेचन: अनैतिक मार्गांमुळे माणसाची नैतिकता, सद्गुण, आणि आध्यात्मिक प्रगती लयाला जाते. संपत्तीने सुकी, पण नीतीने उन्नती होते.

● दुसरा कडवा:
"मदिरा जुगार करी परदार। दारिद्र बेजार दुःखमोगी।"

अर्थ: जे लोक मद्यपान, जुगार, आणि परस्त्रीसंग करतात ते दरिद्री होतात आणि दुःखाने त्रस्त राहतात.

विवेचन: ही तिन्ही पापकर्मे माणसाच्या जीवनात सर्वात मोठे संकट आणतात. अशा व्यक्ती आर्थिक, सामाजिक आणि मानसिकदृष्ट्या बेजार होतात. घर उद्ध्वस्त होतं.

"सेना म्हणे त्रासून फिरती ही जनी। मग चक्रपाणी भजू पाहे॥"

अर्थ: सेना महाराज म्हणतात, लोक हे पापकर्म करून त्रासलेले असतात, आणि नंतर भगवंत विष्णू (चक्रपाणी) याची भक्ती करायला लागतात.

विवेचन: पाप केल्यावर पश्चात्ताप होतो, आणि मग लोक देवाकडे धाव घेतात. पण ते खरे भक्त नाहीत, तर संकटसमयीचे भक्त आहेत. संत सेना महाराज हे लोकांच्या या दांभिकतेवर प्रहार करतात.

३. समारोप आणि निष्कर्ष:
समारोप: संत सेनेनी या अभंगात लोभ, चोरी, व्यसन, परस्त्री संग, आणि जुगार यासारख्या अनैतिक गोष्टींचा तीव्र निषेध केला आहे.

निष्कर्ष:

नैतिकतेशिवाय मिळवलेले धन विनाशाकडे नेते.

व्यसन, अनाचार यामुळे केवळ बाह्य नुकसान नव्हे तर आत्मिक अधःपतन होते.

पश्चात्तापाच्या आधी सदाचरण आवश्यक आहे.

खरी भक्ती ही संकटात नव्हे, तर सततच्या सदाचरणात असते.

४. उदाहरणांसह समजावणी:

पापकर्म   परिणाम   उदाहरण
चोरी   लाजिरवाणी परिस्थिती, कायदेशीर कारवाई   भ्रष्टाचार करणारे अधिकारी
मदिरा   आरोग्याची हानी, कुटुंबाचे विघटन   व्यसनाधीन व्यक्ती
परस्त्री संग   समाजातील बदनामी, कौटुंबिक तणाव   विवाहबाह्य संबंधामुळे होणारी घराची हानी
पश्चात्तापानंतर भक्ती   केवळ तात्पुरती निसर्गजन्य भक्ती   संकटात देव आठवणे, बाकी वेळे ला अनैतिक वागणे

✦ शेवटचा संदेश:
सदाचरण, नीतिमत्ता, आणि खरी भक्ती हाच खरा मार्ग आहे.

है धन दीर्घकाळ टिकत नाही, ते त्वरित आटते.

 --संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.05.2025-शुक्रवार.
===========================================