संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

व्यसनी माणूस हा विषय सुखासाठी भटकतो.

     "कामतुर साडी सज्जन लक्षण। मंदिरा व्यसन बडबडी॥

     गांजा भांग अफू सेवी दृष्टी क्रूर। शरीर मूर्दार कळत नाही॥

     आला विनाशकाल विपरीत बुद्धि। जुगारीचे छंद जागविला ॥

     सेना म्हणे धन घालविती दुःखी। परिहरि मुखी घेईचना॥"

संत सेना महाराज यांचा हा अभंग एक सामाजिक व नैतिक स्थितीचं चित्रण करणारा आहे. यातून त्यांनी एका अवगुणी व्यक्तीच्या वागणुकीचं वर्णन करून समाजाला इशारा दिला आहे. खाली आपण प्रत्येक ओळीचा सखोल भावार्थ, विस्ताराने विवेचन, सुरुवात, समारोप, निष्कर्ष आणि आवश्यक तिथे उदाहरणांसह समजून घेऊया.

अभंग:
"कामतुर साडी सज्जन लक्षण। मंदिरा व्यसन बडबडी॥
गांजा भांग अफू सेवी दृष्टी क्रूर। शरीर मूर्दार कळत नाही॥
आला विनाशकाल विपरीत बुद्धि। जुगारीचे छंद जागविला ॥
सेना म्हणे धन घालविती दुःखी। परिहरि मुखी घेईचना॥"

✦ प्रारंभ / भूमिका:
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक श्रेष्ठ संत होते. त्यांनी समाजात प्रचलित असलेल्या दोषांवर, अधर्मावर आणि अनैतिक वर्तनावर आपल्या अभंगांद्वारे कठोर भाष्य केलं. या अभंगामध्ये त्यांनी एका पतित, व्यसनी, आणि अधोगतीला गेलेल्या माणसाच्या वर्तनाचं दर्शन घडवलं आहे.

✦ कडव्यांचा क्रमशः भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन:

➤ पहिलं कडवं:
"कामतुर साडी सज्जन लक्षण। मंदिरा व्यसन बडबडी॥"

✦ अर्थ:
कामातुर (कामवासनायुक्त) मनुष्य जेव्हा साडी नेसलेल्या स्त्रीला पाहतो, तेव्हा त्याला तिच्यात सज्जनतेचे (चांगुलपणाचे) गुण दिसत नाहीत, फक्त वासना दिसते.

मंदिरा (मद्य) व्यसनाच्या आहारी गेलेला माणूस फाजील बडबड करतो, शुद्धबुद्ध हरपतो.

✦ विवेचन:
इथे संत सेना महाराज कामवासनेने आंधळ्या झालेल्या पुरुषाचे चित्र रंगवत आहेत.

त्याला स्त्रीची प्रतिष्ठा, सभ्यता दिसत नाही; त्याच्या नजरेत ती एक वासनेची वस्तू बनते.

याचप्रमाणे मद्यप्राशनाने माणूस विवेकशून्य होतो व निरर्थक बडबड करतो. त्याची विचारशक्ती लोप पावते.

उदाहरण: एखादा तरुण जर सतत अश्लील चित्रपट बघत असेल, तर तो महिलांबद्दलची आपली नजर नैतिक न ठेवू शकतो – हे याचं प्रत्यक्ष उदाहरण आहे.

➤ दुसरं कडवं:
"गांजा भांग अफू सेवी दृष्टी क्रूर। शरीर मूर्दार कळत नाही॥"

✦ अर्थ:
जो गांजा, भांग, अफू यासारखी नशा करणारी औषधे घेतो, त्याची दृष्टी क्रूर बनते.

त्याचं शरीर जणू मृतासमान होतं; त्याला कोणाचं दुःख, वेदना, हे काहीच समजत नाही.

✦ विवेचन:
व्यसन केवळ शरीराला नाही, तर मन, बुद्धी, आणि सामाजिक जाणीवेवरही परिणाम करतं.

नशेच्या अधीन झालेली व्यक्ती क्रौर्याने भरलेली असते, तिच्यात माणुसकी राहत नाही.

शरीर निष्क्रिय, मन आंधळं आणि आत्मा गूढतेत गढून जातो.

उदाहरण: अनेक व्यसनाधीन लोक अपघात करतात, हिंसाचार करतात आणि कुटुंब उद्ध्वस्त करतात – हे उदाहरण याला लागू आहे.

➤ तिसरं कडवं:
"आला विनाशकाल विपरीत बुद्धि। जुगारीचे छंद जागविला ॥"

✦ अर्थ:
जेव्हा विनाशकाळ जवळ येतो, तेव्हा माणसाची बुद्धी उलटी चालते.

त्यात जुगार, दैवाच्या मागे लागणे, अशा छंदांना जाग येते.

✦ विवेचन:
विनाशकाळ म्हणजे केवळ मृत्यू नाही, तर अधोगती, अपयश, आत्मिक अधःपतन.

जिथे धर्म, विवेक, श्रम आवश्यक असतात, तिथे ही व्यक्ती दैव आणि जुगार यांवर विश्वास ठेवते.

अशा व्यक्तीचा निर्णय चुकीचा असतो, ज्यामुळे विनाश अपरिहार्य ठरतो.

उदाहरण: एखादा बेरोजगार माणूस मेहनतीऐवजी लॉटरी, सट्टा यांवर पैसे लावतो – हा या ओळींचा स्पष्ट अर्थ आहे.

➤ चौथं कडवं:
"सेना म्हणे धन घालविती दुःखी। परिहरि मुखी घेईचना॥"

✦ अर्थ:
संत सेना महाराज म्हणतात की, अशा व्यक्ती आपलं सगळं धन घालवून दुःखी होतात.

पण तरीसुद्धा त्या हरिपाठी वळत नाहीत, त्याच्या नामस्मरणाकडे पाहात नाहीत.

✦ विवेचन:
संत इथे अंतिम निष्कर्ष सांगतात – की ही व्यक्ती स्वतःच्या विनाशाला जबाबदार असते.

धर्म, ईश्वर, साधना, नामस्मरण हे त्याच्या जिवनात नसते.

त्यामुळे तो ना आत्मिक शांती मिळवतो, ना सांसारिक समाधान.

उदाहरण: व्यसनात लंपास झालेला माणूस दारिद्र्यात जातो, पण नामस्मरण किंवा संतांचा सहवास घेत नाही – त्यामुळे त्याचं जीवन अंधारात राहतं.

✦ समारोप:
या अभंगातून संत सेना महाराज समाजात पसरत चाललेल्या अधर्म, व्यसन, जुगार, दुराचरण यांचा तीव्र निषेध करतात. ते म्हणतात की, वासनांध, व्यसनाधीन, आणि जुगारी माणूस केवळ स्वतःचा विनाश करत नाही, तर कुटुंब, समाज आणि देशासाठीही धोका बनतो. तो नामस्मरण करत नाही, ज्यामुळे त्याचं उद्धार होणं शक्य नाही.

✦ निष्कर्ष:
सद्विवेकाची साथ आणि ईश्वराचं स्मरणच जीवनाचं खरे साधन आहे.

वासना, व्यसन आणि दैववादी वृत्ती हे विनाशाचे मूळ कारण आहेत.

संतांचे विचार आत्मसात केल्यानेच समाज उन्नत होऊ शकतो.

 --संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.05.2025-शनिवार.
===========================================