संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

     "साधी रंगली रंगल्या संगती। उतरली कांती सुख नाही॥

     दोन्ही कुळांचा केलासे नाश। बांधियेला पाश नरका जाया॥

     नाही केला विचार खेद वाढी मनी। जवळ न कुणी दुःख पावे ॥

     सेना म्हणे करा श्रवण कीर्तन। शुद्ध अंतःकरण होईल."

संत सेना महाराज यांचा वरील अभंग हा अत्यंत गूढ, सामाजिक व आध्यात्मिक संदेश देणारा आहे. याचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचे विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन, सुरुवात, समारोप व निष्कर्षासह खाली दिला आहे —

अभंग:
"साधी रंगली रंगल्या संगती। उतरली कांती सुख नाही॥
दोनही कुळांचा केलासे नाश। बांधियेला पाश नरका जाया॥
नाही केला विचार खेद वाढी मनी। जवळ न कुणी दुःख पावे॥
सेना म्हणे करा श्रवण कीर्तन। शुद्ध अंतःकरण होईल."

आरंभ (प्रस्तावना):
या अभंगात संत सेना महाराज समाजातील एक अत्यंत महत्त्वाचा विषय मांडतात — चुकीच्या संगतीचे परिणाम. मनुष्य जर विवेक गमावून चुकीच्या संगतीत रंगून गेला, तर त्याचे वैयक्तिक, कौटुंबिक व आध्यात्मिक जीवन सर्व बाजूंनी नष्ट होण्याचा धोका असतो. हे उपदेशात्मक अभंग त्याचे तीव्र चित्रण करतो.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व सखोल विवेचन:

१. "साधी रंगली रंगल्या संगती। उतरली कांती सुख नाही॥"
सरळ अर्थ: एक साधी, निरागस व्यक्ती जर चुकीच्या संगतीत रमली, तर तिच्या चेहऱ्याची कांती (तेज, आनंद) हरवते, आणि तिच्या जीवनात सुख उरत नाही.

भावार्थ व विवेचन:
इथे "साधी" म्हणजे साधा, निरागस माणूस. अशा व्यक्तीला जर वाईट संगती लागली, तर तोही त्याच रंगात रंगून जातो. संगतीचा प्रभाव इतका तीव्र असतो की ते व्यक्तिमत्त्व बदलते. त्याचे तेज, आत्मिक समाधान, आत्मविश्वास सर्व काही कमी होतो. सुखाचा अर्थ फक्त भौतिक सुख नव्हे तर मानसिक समाधान, शांतता – तीही हरवते.

उदाहरण:
एक विद्यार्थी जर मेहनती मित्रांबरोबर असेल तर तोही प्रेरित होतो. पण जर नकारात्मक, आळशी संगतीत गेला तर त्याची प्रगती थांबते.

२. "दोनही कुळांचा केलासे नाश। बांधियेला पाश नरका जाया॥"
सरळ अर्थ: अशा व्यक्तीमुळे तिच्या स्वतःच्या आणि जोडीदाराच्या कुटुंबाचेही नुकसान होते. आणि तो वाईट कर्मांच्या पाशात बांधला जाऊन नरकात जातो.

भावार्थ व विवेचन:
चुकीच्या संगतीचा प्रभाव केवळ त्या व्यक्तीपुरता मर्यादित राहत नाही. त्याचे कुटुंब, समाज, विवाह – हे सर्वही प्रभावित होतात. "दोनही कुळांचा नाश" म्हणजे वैवाहिक नात्यामुळे दोन्ही बाजूंना त्रास होतो. पाश म्हणजे बंधन – वाईट कर्माचे. अशी व्यक्ती पापांच्या जाळ्यात अडकते व आध्यात्मिक अधःपतन होते.

उदाहरण:
कोणीतरी वाईट सवयी लागल्यामुळे आपले कुटुंब उद्ध्वस्त करते, आणि सासरच्यांनाही लाज आणते, अशा घटना समाजात नेहमी पाहायला मिळतात.

३. "नाही केला विचार खेद वाढी मनी। जवळ न कुणी दुःख पावे॥"
सरळ अर्थ: अशा व्यक्तीने विचार न केल्याने तिच्या मनात खेद वाढतो, आणि शेवटी ती एकटी पडते. दुःख वाटायला कोणीही जवळ राहत नाही.

भावार्थ व विवेचन:
विचारशक्ती हीच मानवाची खरी शक्ती आहे. तीच जर वापरली गेली नाही, तर पश्चात्ताप करावा लागतो. चुकीचे निर्णय, संगती, वाईट कृती – यामुळे समाज, आप्तेष्ट दूर जातात. शेवटी अशी व्यक्ती एकटी होते, दुःखी होते. 'खेद' हा अंतर्मनाचा क्लेश आहे, आणि तो माणसाला आतून पोखरतो.

उदाहरण:
वाईट संगतीमुळे नोकरी, नाती, मान-सन्मान गमावलेली व्यक्ती एकटीच उरते, आणि मग पश्चात्ताप करत बसते.

४. "सेना म्हणे करा श्रवण कीर्तन। शुद्ध अंतःकरण होईल."
सरळ अर्थ: संत सेना महाराज म्हणतात की, नामस्मरण करा, कीर्तन ऐका, मन शुद्ध होईल.

भावार्थ व विवेचन:
अशा अधोगतीपासून वाचण्याचा मार्ग म्हणजे भक्ती. नामस्मरण, कीर्तन, साधू-संतांची संगत – हे मन शुद्ध करतात. जे आत्मिक समाधान देतात, विवेक जागृत करतात. भक्ती ही अशा मार्गभ्रष्टतेपासून वाचवणारी साधना आहे.

उदाहरण:
कित्येकजण व्यसनाच्या आहारी गेल्यानंतर साधुसंतांच्या मार्गदर्शनाने, भजन-कीर्तनामुळे जीवनात पुन्हा उजाळा आणतात.

समारोप व निष्कर्ष:
या अभंगातून संत सेना महाराजांनी अत्यंत मौल्यवान जीवनमूल्य सांगितले आहे — संगतीचे महत्त्व. चुकीच्या संगतीमुळे साधी व्यक्तीही अधःपाताला जाते. ती केवळ स्वतःचाच नव्हे, तर कुटुंबाचा नाश करते. विचार न करता घेतलेले निर्णय हे पश्चात्तापाला कारणीभूत होतात. त्यावर उपाय आहे तो म्हणजे – संतसंग, श्रवण-कीर्तन आणि शुद्ध अंतःकरण.

निष्कर्ष:
सद्संगती व विचारपूर्वक जीवन जगणे ही खरी साधना आहे. वाईट संगतीपासून दूर राहून कीर्तन, नामस्मरण, व विवेकाने जीवन जगल्यासच खरा सुखाचा मार्ग सापडतो.

अशा स्त्रीच्या बाबतीत सेनाजी म्हणतात, सासर व माहेर या दोन्ही कुळांना काळिमा फासून आपण नरकाकडे जाणाऱ्या मार्गाचा अवलंब त्या सामान्य स्त्रीला करावा लागतो. कोणताही पुरुष जेव्हा व्यसनाच्या आधीन होतो, त्याच्या संसाराला लवकरच अवकळा पोहोचते, वाईट मार्ग धरणाऱ्या कोणाचेही आयुष्य सुखी होत नाही. असा रोकडा उपदेश, उद्बोधन सेनाजी करतात.

 --संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.05.2025-रविवार.
===========================================