संत सेना महाराज-2

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                            ------------

          संत सेना महाराज-

"धनजाय अब्रुहीन होय बल।
शरीराचे हाल दुःख भोगील॥"

📖 अर्थ व विवेचन:
ही ओळ या कडव्याचा निष्कर्ष आहे. संत म्हणतात की, व्यसन व वाईट सवयीमुळे व्यक्ती धनहीन, अब्रुहीन (प्रतिष्ठा हरवलेली), आणि कमजोर होते. शेवटी शरीरही दुखावते आणि दुःखांना सामोरे जावे लागते.

धनजाय – पैसा संपतो.

अब्रुहीन – समाजातील सन्मान नष्ट होतो.

शरीराचे हाल – आरोग्याची पडझड होते, आजार जडतात.

📌 उदाहरण: नशेच्या व्यसनामुळे यकृत, हृदय व मेंदूवर परिणाम होतो, आणि व्यक्ती आयुष्यभर रुग्ण बनते.

"सेना म्हणे करा हरिनामे व्यसन।
भगवंताचे गुण आचरावे॥"

📖 अर्थ व विवेचन:
शेवटच्या ओळीत संत सेना महाराज सकारात्मक मार्ग दाखवतात. ते म्हणतात की, जर काही व्यसन करायचं असेल, तर ते फक्त हरिनामाचे असावे. भगवंताचे गुणधर्म आत्मसात करावेत, तेवढेच जीवन उपयोगी आहे.

हरिनामे व्यसन – म्हणजे भगवंताचे नामस्मरण, भक्ती आणि साधना.

गुण आचरावे – म्हणजे भगवंतासारखे दयाळु, सत्यनिष्ठ, संयमी, आणि निर्मळ बनावे.

📌 उदाहरण: हरिनामस्मरण करणारी व्यक्ती शांतचित्त असते, कुटुंब एकत्रित ठेवते, आणि समाजात आदर पावते.

📚 समारोप (निष्कर्ष):
संत सेना महाराज यांचा हा अभंग हा केवळ धार्मिक उपदेश नाही, तर एक सामाजिक सुधारणा करणारा संदेश आहे. त्यांनी अत्यंत स्पष्ट शब्दांत व्यसनमुक्ती, सदाचार, आणि भक्तीमार्गाचे महत्त्व सांगितले आहे. त्यांच्या अभंगात आजच्या काळातही समाजासाठी उपयोगी ठरतील असे अमूल्य मार्गदर्शन आहे.

✅ मुख्य संदेश:
व्यसन हे जीवननाशक आहे.

अनैतिक कृत्यांपासून दूर राहा.

हरिनाम हीच खरी साधना आहे.

भगवंताचे गुण आचरणात आणा.

सेनार्जींच्या मते ही सर्व व्यसने म्हणजे 'विनाश काले विपरीत बुद्धी' होय. कोणत्याही विषयाची आसक्ती म्हणजेच व्यसनाधीनता हा माणसाचा मोठा शत्रू, वेगवेगळी व्यसने असणाऱ्या व्यसनी माणसावर सेनाजींनी परखड टीका केली आहे. विविध व्यसनांचा उल्लेख करून त्यांनी स्पष्ट फटकारले आहे की, अशा प्रकारच्या व्यसनात गुंतलेल्या माणसाच्या पदरी अंती दारिद्र्य येते, त्याला अनेक दुःखी गोष्टींना सामारे जावे लागते. अशा माणसाच्या आसपासही कोणी फिरकत । नाही. यासाठी सेनाजी म्हणतात, यासाठी माणसाला एकच व्यसन असावे, ते । म्हणजे हरिनामाचे.

संत सेनामहाराजांच्या अभंगात अनेक विषय आले आहेत. त्यांच्या या सर्वत्र अभंगांचे स्वरूप आणि त्यातील मराठीपण लक्षात घेतले तर सेनाजी हे हिंदी भाषिक असल्याचे पटत नाही. मराठी संतांच्या वचनांचे, रचनांचे बरेचसे साम्य असल्याचे आढळते. 'प्रेम सुख कीर्तन। आनदे गाऊ हरीचे गुण। असा भक्तिमाव वारकरी पंथातली अनेक संतांच्या रचनातून प्रत्ययास येतो. तसाच तो सेनाजींच्या रचनातून प्रत्ययास येतो. संत सेनार्जींना नामस्मरणाप्रमाणे कीर्तनमहिमाही काही अभंगातून सांगितला आहे. श्रीविठ्ठल आणि श्रीकृष्ण यांच्यातील एकरूपता परमेश्वराचा वत्सलभाव, विठ्ठलाच्या दर्शनाने झालेली आत्मानंद स्थिती, आणि हृदयात उचंबळणार्या आनंदाच्या लहरी, सेनामहाराजांनी अत्यंत प्रत्ययकारीपणे शब्दांमध्ये पकडण्याचा प्रयत्न केला आहे. पंढरपूर, आळंदी, सासवड, त्र्यंबकेश्वर यांचे पावित्र्य आणि येथे जमणारा संतमेळा यांची एक चित्रमालिकाच त्यांच्या काही अभंगांमधून पाहावयास मिळते.

संतांच्या अभंगातील व्यवहारपर (उपदेश) अभंग तत्कालीन समाजातील विविध वृत्तीप्रवृत्तीवर त्यांनी प्रकाश टाकला आहे. विशेषतः समाजातील विविध वृत्तीची अवलक्षणी स्त्री-पुरुष त्यांची वर्णने बरेच काही सांगून जातात. या स्वरूपाच्या अभंगातून त्यांचे समाजनिरीक्षण, स्पष्ट मत, त्यातील सूक्ष्मता याचा प्रत्यय येतो. त्याला विषयासाठी नेमके, अचूक, अल्पाक्षरी शब्द वापरल्याने अभंग अतिशय परिणामकारक वाटतात. मोलाचे असे आध्यात्मिक व व्यवहारिक उपदेश केले आहेत.

तत्कालीन समाजजीवनातील अंधश्रद्धांचा फोलपणाही सेनाजींनी अभंगातून स्पष्ट केला आहे. अंगात येण्यावर विश्वास न ठेवता हरिभजनावर श्रद्धा ठेवा. 'चोरी करुनि बांधले वाडे, झाले उघडे नांदत नाही' संत सेनाजींच्या यासारख्या रचना समाजजीवनाला अंतर्मुख करायला लावणाऱ्या आहेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.05.2025-सोमवार.
===========================================