संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

 सेनार्जींच्या आयुष्यामध्ये घडलेला एक मोठा चमत्कार ते एका अभंगामध्ये। सांगतात. न्हावी म्हणला, की व्यवसायाची साधने त्याच्याजवळ धोकटीत सेवेसाठी सज्ज असतात. त्यामध्ये आरसा, कातरी, वाटी, तेल, हजामतीचा वस्तरा, चिमटा, साबण यांसारख्या अनेक वस्तू असतात. वीरसिंह राजाकडे जाण्यास उशीर झाला. भक्तांवर आलेले संकट विठ्लास समजले, सेनारूपी विठ्ठल (व्यवसाय) हजामत करण्यासाठी गेला.

     "करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण॥

     पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली॥

     मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी॥

     कैसी झाली नवलपरी। वाटमाजी दिसे हरी ॥

     रखुमादेवीवर। सेना म्हण मी पामर॥"

 (सेना अ० क्र०९४)

अभंग संत सेना महाराजांचा आहे – या अभंगाचा सखोल, भावार्थसंपन्न, विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (आरंभ, समारोप, निष्कर्ष व उदाहरणांसह) आहे.

✦ अभंग:
"करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण॥
पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली॥
मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी॥
कैसी झाली नवलपरी। वाटमाजी दिसे हरी ॥
रखुमादेवीवर। सेना म्हण मी पामर॥"

✦ अभंगाचा ओघानुसार भावार्थ आणि प्रत्येक ओळीचे विश्लेषण:
❖ १. "करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण॥"
● शब्दार्थ:
नित्यनेम = रोजची भक्ती, नियमाने साधना

राया = राजा (सामाजिक सत्ताधारी)

बोलाविले जाण = राजाने बोलावले

● भावार्थ:
संत सेना महाराज रोज नित्यनेमाने भगवंताची सेवा करीत होते – त्यांचा हा भक्तीमार्ग त्यांच्या जीवनाचा भाग बनलेला होता. परंतु एके दिवशी समाजातील सत्ताधारी (राजा) यांनी त्यांना कोणत्यातरी कार्यासाठी बोलावले.

● विवेचन:
या ओळीत भक्तीचा आणि सांसारिक जबाबदाऱ्यांमधील संघर्ष दिसतो. जेव्हा संत भक्त नित्यनेमाने ईश्वरसेवा करतात, तेव्हा समाजकंटक किंवा राजसत्ता त्यांना त्या मार्गापासून दूर खेचू पाहते.

❖ २. "पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली॥"
● शब्दार्थ:
पांडुरंगे = श्री विठ्ठल (पंढरीचा पांडुरंग)

कृपा केली = कृपादृष्टी केली

उपरती झाली = राजाचे मन आध्यात्मिकतेकडे वळले

● भावार्थ:
भगवंताच्या कृपेमुळे त्या राजाचे मन भक्तीमार्गाकडे वळले. सेनाजींना बोलावणे यामागेही भगवंताचा हेतू होता.

● विवेचन:
ही ओळ दाखवते की भक्ताला त्रासदायक वाटणारी गोष्टही अखेरीस भगवंताच्या कृपेने आध्यात्मिक फायद्यात रूपांतरित होते. राजालाही भक्तीचा मार्ग सापडतो.

❖ ३. "मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी॥"
● शब्दार्थ:
दर्पण = आरसा

चक्रपाणी = श्रीविष्णू (हातात चक्र असलेला)

● भावार्थ:
संत सेना महाराज सांगतात की त्यांनी जेव्हा आरशात स्वतःचे मुख पाहिले, तेव्हा त्यांना स्वतःमध्येच चक्रपाणी (विष्णू)चे दर्शन झाले.

● विवेचन:
हा अनुभव 'अहं ब्रह्मास्मि' ह्या आत्मबोधाचा आहे. भक्त इतका भगवंतात लीन होतो की त्याला आपल्या अस्तित्वातच भगवंताचे अस्तित्व दिसू लागते. भक्त व भगवान यांचा अभेद दाखवणारी ही ओळ आहे.

❖ ४. "कैसी झाली नवलपरी। वाटमाजी दिसे हरी ॥"
● शब्दार्थ:
नवलपरी = अद्भुत घटना

वाटमाजी = वाटेत, मार्गात

हरी = भगवंत

● भावार्थ:
सेनाजी म्हणतात की ही कशी अद्भुत गोष्ट आहे – आता मला माझ्या मार्गावर, चालण्यात, सर्वत्र हरिप्रतिमा दिसते.

● विवेचन:
ही ओळ अनुभवसिद्ध भक्तीची परिसीमा दर्शवते. जिथे जिथे भक्त जातो, तिथे तिथे त्याला भगवंताचे अस्तित्व जाणवते. ही स्थिती "सर्वत्र भगवानच दिसतो" अशी आहे.

❖ ५. "रखुमादेवीवर। सेना म्हण मी पामर॥"
● शब्दार्थ:
रखुमादेवी = भगवान विठ्ठलाची पत्नी (रुक्मिणी)

पामर = सामान्य, तुच्छ

● भावार्थ:
सेनाजी शेवटी अत्यंत नम्रतेने म्हणतात की मी एका सामान्य व्यक्तीप्रमाणे आहे, परंतु भगवंताने व रखुमादेवीने माझ्यावर अनंत कृपा केली.

● विवेचन:
या ओळीने अभंगाचा समारोप नम्रतेने होतो. अत्युच्च आध्यात्मिक अनुभव आल्यावरही ते स्वतःला "पामर" म्हणतात. हे संतांचे वैष्णव लक्षण आहे – विनम्रता.

✦ संपूर्ण अभंगाचा सुसंगत भावार्थ (संक्षेपात):
संत सेना महाराज दररोज नित्यनेमाने भक्ती करीत होते. एके दिवशी राजा यांनी त्यांना बोलावले. भगवंताच्या कृपेने राजाचेही मन भक्तीकडे वळले. सेनाजींना त्यांच्या अंतर्मनात भगवंताचे दर्शन झाले. त्यांना वाटेत, आरशात, सर्वत्र हरिप्रतिमा दिसू लागली. अखेरीस ते अत्यंत नम्रतेने म्हणतात – "मी एक सामान्य माणूस आहे, पण रखुमादेवीसह भगवंताने माझ्यावर कृपा केली."

✦ निष्कर्ष:
भक्तीचा मार्ग: नित्यनेमाने भक्ती करणे हे संतांची ओळख.

ईश्वर कृपा: भगवंताची कृपा ही सगळ्या परिस्थितीत मदत करते.

आत्मदर्शन: भगवंत भक्ताच्या अंतःकरणात वास करतो.

सर्वत्र ईश्वर: आध्यात्मिक उन्नतीनंतर सृष्टीभर भगवंताचे दर्शन होते.

नम्रता: सर्व अनुभवानंतरही नम्र राहणे हेच खरे संतत्व.

✦ उदाहरण:
संत सेना महाराज हे पेशाने सोनार होते, पण त्यांनी भगवान विठ्ठलाची नित्यसेवा कधीही सोडली नाही. त्यांच्याशी जोडलेली ही एक कथा प्रसिद्ध आहे – एकदा राजाच्या राणीचे दागिने चोरीला गेले. राजाने सेनाजींना बोलावले. विठ्ठलाने खुद त्यांची सेवा पार पाडून, सेनाजींना संकटातून सोडवले. त्यानंतर त्यांचे मन अधिकच भक्तीमध्ये रंगले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.05.2025-बुधवार.
===========================================