संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

सेनाजींच्या धोकटीतील वाटीत राजाला प्रत्यक्ष ईश्वर पाहावयास मिळणे, ही घटना सेनाजींच्या व्यवसायातील अतिशय महत्त्वाची आहे. राजाच्या मस्तकास विठ्ठलाने हात लावणे, राजाची चित्तवृत्ती हरपून जाणे, व्यवसायातील सेवा प्रत्यक्ष परब्रह्म करीत आहे. नाभिकाची सर्व भूमिका ईश्वराने राजाच्या दरबारी कराव्यात ही गोष्ट नाभिक व्यवसायाच्या दृष्टीने पर्यायाने विठ्ठलभक्त सेनाज्जींसाठी हा प्रसंग असामान्य आहे. 'सेना म्हणे हृषीकेसी। मजकारणे शिणलासी।' सेनाजींची प्रतिक्रिया या प्रसंगातून जनाबाई म्हणतात, 'केवळ ईश्वराला मनोभावे शरण जाणे इतकी आहे.

"सेना न्हावी भक्त भला। तेणे देव भुलाविला ।"

संत सेनामहाराज १४व्या शतकांच्या सुरुवातीस महाराष्ट्रात विठ्ठल भेटीसाठी बांधवगडवरून पंढरपूरास आले. तत्पूर्वी ज्ञानदेवादी भावंडांचे अलौकिकत्व सेनाजींना ज्ञात होते. स्वामी रामानंदांचे शिष्य म्हणून सेनाजी मध्यप्रदेशात माहीत होते. ज्ञानदेवादी भावंडे गुरुबंधूची मुले. त्यामुळे या मुलांना भेटण्याची सेनाजीना अनिवार इच्छा होती. पण पंढरपूरात आल्यानंतर त्यांना समजले या सर्व मुलांनी संजीवन समाधी घेतली. संत सेनाजी ज्या ज्या ठिकाणी समाधिस्थाने आहेत तेथे

मेटीसाठी गेले. श्र्यंबकेश्वर, आळंदी, सासवड यांसारख्या तीर्थक्षेत्रांना त्यांनी भेटी दिल्या. तीर्थक्षेत्राचे महत्त्व त्यांनी आपल्या अभंगातून व्यक्त केले. सेनाजीनी तीर्थस्थानांवर आधारित त्र्यंबक माहात्म्य ५ अभंग, आळंदी अभंग आणि सासवड माहात्म्य ५ अभंग असे एकूण २२ अभंग

 माहात्म्य १२ लिहिले आहेत.

 श्री निवृत्तीनाथांनी त्र्यंबकेश्वरी समाधी घेतली. या संदर्भात सेनाजी म्हणतात,

     "पुण्यभूमी गंगातीरी। धरी अवतार त्रिपुरारी॥

     नाम त्रिंबक निर्धारी। मागे ब्रह्मगिरीशोभत ॥ १ ॥

     तो हा निवृत्तीनाथ निर्धारी। स्मरता तरती नरनारी ॥

     सेना म्हणे श्रीशंकरी। ऐसे निर्धारी सांगितले॥ ४ ॥"

अभंग संत सेना महाराज यांचा आहे आणि तो त्र्यंबकेश्वर क्षेत्राच्या पवित्रतेचे, निवृत्तीनाथांच्या अवताराचे आणि ब्रह्मगिरी पर्वतावरील दिव्यता व भक्तिपंथाच्या प्रवासाचे वर्णन करतो. खाली प्रत्येक कडव्याचा सखोल भावार्थ, मराठीत विस्तृत व परिपूर्ण विवेचन, आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष यासह दिला आहे:

अभंग:
"पुण्यभूमी गंगातीरी। धरी अवतार त्रिपुरारी॥
नाम त्रिंबक निर्धारी। मागे ब्रह्मगिरीशोभत ॥ १ ॥"

भावार्थ व विवेचन (कडवा १):
पंक्ती १: "पुण्यभूमी गंगातीरी"

गंगा नदीच्या तीरावर असलेली ही भूमी म्हणजे त्र्यंबकेश्वर क्षेत्र. ती पुण्यभूमी मानली जाते कारण ती अध्यात्मिक दृष्ट्या अत्यंत पवित्र आहे. गंगेच्या सान्निध्यात शरीर, मन व आत्मा शुद्ध होतो.

पंक्ती २: "धरी अवतार त्रिपुरारी"

त्रिपुरारी म्हणजे भगवान शंकर, ज्यांनी त्रिपुरासुराचा संहार केला. इथे ते त्र्यंबकेश्वराच्या रूपात प्रकट होतात, म्हणजेच हा त्यांचा एक अवतार आहे.

पंक्ती ३-४: "नाम त्रिंबक निर्धारी। मागे ब्रह्मगिरीशोभत"

शंकराचे इथे 'त्रिंबक' हे नाव निर्धारीत (स्थापित) झाले आहे. त्यांच्या पाठीमागे भव्य असा ब्रह्मगिरी पर्वत शोभून दिसतो, जो या क्षेत्राच्या पवित्रतेला अधिक तेज देतो.

उदाहरण:
त्र्यंबकेश्वर येथे येणारे साधक, नर्मदा-स्नानासारखे पुण्य मिळवतात. त्यामुळे ही जागा केवळ भूमी नसून ती मुक्तीची वाट आहे.

"तो हा निवृत्तीनाथ निर्धारी। स्मरता तरती नरनारी ॥"

भावार्थ व विवेचन (कडवा २):
"तो हा निवृत्तीनाथ निर्धारी"

इथे निवृत्तीनाथ म्हणजे नाथपंथाचे थोर संत. त्र्यंबकेश्वर ही भूमी त्यांनी समाधीस्थानासाठी निवडली. त्यामुळे ती भूमी अधिक पुण्यसंपन्न झाली.

"स्मरता तरती नरनारी"

जो कोणी त्यांचे स्मरण करतो, तो नर-नारी (पुरुष वा स्त्री) हा संसारसागरातून पार होतो. म्हणजेच निवृत्तीनाथांचे स्मरण मुक्तीचे साधन ठरते.

उदाहरण:
निवृत्तीनाथांचा एक साधा नामस्मरण जसे "निवृत्तीनाथ महाराज की जय", हेही भक्ताला अंतःकरणापर्यंत शुद्ध करतो.

"सेना म्हणे श्रीशंकरी। ऐसे निर्धारी सांगितले॥ ४ ॥"

भावार्थ व विवेचन (कडवा ४):
"सेना म्हणे श्रीशंकरी"

संत सेना महाराज स्वतः विष्णूचे अथवा शंकराचे भक्त होते. येथे ते श्रीशंकरांच्या चरणी आपली श्रद्धा प्रकट करतात.

"असे निर्धारी सांगितले"

हे सत्य मी (सेना) अनुभवाच्या आधारे सांगतो. त्र्यंबकेश्वर, निवृत्तीनाथ व ब्रह्मगिरी – यांचा संबंध हे एक गूढ दिव्य तत्त्वज्ञान आहे, जे भक्तांना सांगावेसे वाटते.

उदाहरण:
सेना महाराजांसारखे संत जे स्वतः सेवाव्रती होते, ते असे सांगतात म्हणजे हे अनुभवसिद्ध आहे.

आरंभ (प्रस्तावना):
संत सेना महाराज आपल्या अभंगातून त्र्यंबकेश्वराची आध्यात्मिक महती, शंकराचा त्रिंबक रूपातील अवतार, निवृत्तीनाथांची समाधी, व त्या भूमीची ब्रह्मगिरी पर्वतामुळे अधिक पावन झालेली स्थिति याचे वर्णन करतात. त्यांनी या भक्तिपूर्ण अनुभवातून आपल्या काळातील जनतेला भक्तिपथावर आणण्याचा प्रयत्न केला.

समारोप:
या अभंगात संत सेना महाराजांनी पवित्र स्थानांची महती, नाथसंप्रदायातील परंपरा व अध्यात्मिक मुक्तीचे रहस्य सहजतेने उलगडले आहे. त्र्यंबकेश्वर हे केवळ धार्मिक स्थळ नसून मुक्तीचा दार आहे, असे ठामपणे ते अभिप्रेत करतात.

निष्कर्ष:
त्र्यंबकेश्वर हे केवळ एक तीर्थक्षेत्र नसून, भक्तांच्या अंतःकरणातील पवित्रतेचा आरंभबिंदू आहे.

निवृत्तीनाथांचे स्मरण जीवन परिवर्तन घडवून आणते.

संतांचा अनुभवच भक्तांसाठी दिशादर्शक ठरतो.

(सेना अ० क्र० ११२)

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.05.2025-गुरुवार.
===========================================