संत सेना महाराज-1

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

 हे ठिकाण कैलासपर्वतापेक्षा पवित्र आहे. कारण येथे सर्व स्त्री-पुरुष निवृत्तीनाथांच्या स्मरणाने आपला उद्धार करून घेतात. सेनाजी सांगतात निवृत्तीनाथांचे स्मरण करतात, मनातले सारे संभ्रम दूर झाले. इतकेच नव्हे तर "शुतलो होतो मोह आशा। स्मरता पावली नाशा" असे आदराने त्याचे महत्व सांगतात.

 हा अनन्यसाधारण अनुभव निवृत्तीनाथांबद्दल सेनार्जीना आला.

 आळंदी तीर्थक्षेत्रातील ज्ञानदेवांच्या संजीवन समाधीबद्दल सेनाजी अत्यंत आदराने बोलतात. हे केवळ समाधिस्थळ नाही तर तेथे प्रत्यक्ष सिद्धेश्वर वास्तव्यात आहे. 'धन्य अलंकापुरी धन्य सिद्धेश्वर। धन्य ते तरुवर पशुपक्षी।' अशी अलौकिक महती सेनाजींनी सांगितली. या पुण्यभूमीत शंकर वास्तव्य करीत आहे. सिद्ध- साधकाची भूमी असून तीन भावंडांनी त्रिमूर्तीचे (ब्रह्मा, विष्णू, महेश) अवतार धारण केले आहेत. मुक्ताई ही तर प्रत्यक्ष आदिमाया- भावंडांच्या स्मरणाने सर्व पापाचे क्षालन होते. संत नामदेवांनी तर या भूमीचे वर्णन शब्दांमध्ये करणे अशक्य आहे. असे म्हणले म्हणून सेनाजी म्हणतात, म्हणून मी या तीर्थक्षेत्रापुढे लोटांगण घालीत आहे. या संतश्रेष्ठ ज्ञानदेवांच्या चरणी वंदन करीत आहे.

 पृथ्वीवरील सर्व तीर्थक्षेत्रे अलंकापुरीतील इंद्रायणीस येऊन मिळतात. अशा या पवित्र इंद्रायणी नदीमध्ये जे स्नान करतील त्यांना निश्चित वैकुंठप्राप्ती होईल. प्रत्यक्ष पंढरीचा पांडुरंग म्हणत आहे की, जो या आळंदीत ज्ञानदेवांची नित्यनियमाने पूजा करील 'तो माझा प्राणविसावा' बनेल. असे बोलून पांडुरंगाने ज्ञानदेवास वर दिला. हे पाहून संत नामदेवांना अत्यानंद झाला आणि मी त्यांच्या चरणी नतमस्तक झालो असे सेनामहाराज म्हणतात.

सासवड येथे सोपानदेवांची जेथे समाधी होती. तेथे पूर्वी ही स्मशानभूमी होती या समाधिस्थानाचे वर्णन करताना संत सेनाजी म्हणतात, "या समाधीच्या समोर भागिरथी नदी वाहत असून तिच्यापुढे कैलासनाथाची मूर्ती आहे. या ठिकाणी ज्याचा वास राहील, 'चुके जन्म मरण चौऱ्यांशी। फेरा चुकेल चारी मुक्ती' आपण होऊन चरणी लागतात. अशा या सोपानदेवांचे स्मरण करताच सर्व महादोष नाहीसे होतात." असे महत्त्व सांगून संत सेनाजी सांगतात,

     "वाचे सोपान म्हणता। चुके जन्ममरण चिंता।

     वस्ती केली काहे तीरी। पुढे शोभे त्रिपुरारी।

     सोपानदेव सोपानदेव। नाही भय काळाचे।

     सोपान चरणी ठेऊनि माया। सेना होय विनविता।"

खाली दिलेला अभंग संत सेना महाराजांनी रचलेला आहे. या अभंगाचा प्रत्येक कडव्याचा सखोल भावार्थ, विस्तृत विवेचन, सुरुवात, समारोप आणि निष्कर्ष यासह आपण पाहूया.

✦ अभंग:

**"वाचे सोपान म्हणता।
चुके जन्ममरण चिंता।
वस्ती केली काहे तीरी।
पुढे शोभे त्रिपुरारी।

सोपानदेव सोपानदेव।
नाही भय काळाचे।

सोपान चरणी ठेऊनि माया।
सेना होय विनविता।"**

🌼 प्रस्तावना (आरंभ):
संत परंपरेतील एक महत्त्वाचे संत म्हणजे संत सेना महाराज. त्यांनी वारकरी संप्रदायाचा प्रचार आणि प्रसार करताना ईश्वरभक्ती, नामस्मरण आणि संतांच्या चरणी लीन होण्याचा उपदेश केला. हा अभंग विशेषतः संत सोपानदेव यांच्या चरणी अर्पण केलेला आहे. संत सोपानदेव हे ज्ञानेश्वर माउलींचे बंधू होते आणि अत्यंत उन्नत आत्मस्थितीचे होते. हा अभंग म्हणजे त्यांच्या अध्यात्मिक उंचीला केलेला प्रणाम आहे.

✦ कडव्याचे विवेचन:
**१) "वाचे सोपान म्हणता।
चुके जन्ममरण चिंता।"**

भावार्थ:
केवळ "सोपान" हे नाव जिभेवर घेतले, तरी जन्ममरणाच्या चिंता नाहीशा होतात.
हे संत सोपानदेवांचे आध्यात्मिक सामर्थ्य दाखवणारे वाक्य आहे.
नामस्मरणाचा प्रभाव किती खोल आणि प्रभावी आहे, याचे हे सुंदर उदाहरण आहे.

विस्तृत विवेचन:
वारकरी संप्रदायामध्ये नामस्मरणाला फार मोठे स्थान आहे. इथे संत सेना महाराज सांगतात की, फक्त संत सोपानदेवांचे नाव घेतले तरी संसारी चिंता, पुनर्जन्माचा धोका, मृत्यूचे भय दूर होते. कारण संत हे देवाचं मूर्त स्वरूप असतात. जणू काही सोपानदेवांचे नाव म्हणजेच मोक्षाचे पाऊल आहे.

उदाहरण:
जसे संत तुकाराम म्हणतात – "रामकृष्णहरी म्हणता, निखळे दोष अंतीचा", तसेच येथेही सोपानदेवांचे स्मरण त्रास मिटवते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.05.2025-शुक्रवार.
===========================================