संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

समाजातील अतिशय वास्तव, दांभिकपणा, धर्माचे थोतांड, त्यांनी शब्दांचे केलेले भांडवल हे सर्व सहजपणे सेनाजी सांगतात. हा विचार आजही आत्म परीक्षण करायला लावणारा आहे.

 आपले कर्म चांगले की वाईट यावर आपली भविष्यकालीन वाटचाल अवलंबून आहे. हा विचार प्रत्येकाला आत्मभान निर्माण करणारा वाटतो.

     "करिता परोपकार। त्याच्या पुण्या नाही पार॥१ ॥

     करिता परपीडा। त्याच्या पाया नाही जोडा। ॥२॥

     आपले परावे समान। दुजा चरफडे देखून॥ ३॥

     आवडे जगाजे काही। तैसे पाही करावे ॥ ४ ॥

     उघडा घात आणि हित। सेना म्हणे आहे निश्चित॥५ ॥"

संत सेना महाराज यांच्या वरील अभंगाचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि त्याचे विस्तृत विवेचन खाली दिले आहे. यामध्ये प्रारंभ (आरंभ), समारोप व निष्कर्ष, तसेच उदाहरणेही समाविष्ट आहेत.

🌸 प्रस्तावना (आरंभ):
संत सेना महाराज हे भक्तीपर संत परंपरेतील थोर संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगांद्वारे समाजाला सेवा, परोपकार, समता व सहवेदना यांचे शिकवण दिली आहे. प्रस्तुत अभंगात त्यांनी परोपकाराचे महत्त्व, परपीडेकडे असलेल्या तिरस्काराची भावना, सर्व प्राण्यांप्रती समत्व, व परोपकार हेच खरे पुण्य असे ठामपणे सांगितले आहे.

🪷 अभंग:
"करिता परोपकार। त्याच्या पुण्या नाही पार॥१॥"
✍️ अर्थ:
जो माणूस दुसऱ्यांसाठी निःस्वार्थपणे परोपकार करतो, त्याच्या पुण्यकर्मांची मर्यादा नाही. तो अनंत पुण्यसंचय करतो.

🔍 विवेचन:
परोपकार म्हणजे दुसऱ्याच्या भल्यासाठी केलेले कार्य — ते अन्नदान असो, शिक्षण असो, मदत असो, अथवा मार्गदर्शन. जो निस्वार्थ वृत्तीने इतरांच्या भल्यासाठी कार्य करतो, त्याच्या पुण्यकर्माला अंत नाही. तो ईश्वराच्या दृष्टीने महान ठरतो.

🧿 उदाहरण:
समजा, एक गरीब विद्यार्थी शिक्षण घेऊ शकत नाही, आणि कोणी त्याच्या फीची जबाबदारी उचलतो. हा परोपकाराचा श्रेष्ठ प्रकार आहे.

"करिता परपीडा। त्याच्या पाया नाही जोडा॥२॥"
✍️ अर्थ:
जो इतरांना पीडा देतो, त्याच्या पायाला जोडाही लागू नये, तो तिरस्करणीय आहे.

🔍 विवेचन:
जसे परोपकार करणारा पुण्यात्मा, तसेच इतरांना वेदना देणारा पापी. ज्या व्यक्तीकडून इतरांना मानसिक, शारीरिक, किंवा आर्थिक त्रास होतो, तो खरा पातकी आहे. अशा व्यक्तीचा संग व स्पर्श टाळावा. संत सेना महाराज येथे समाजात हिंसा, अन्याय, व शोषण करणाऱ्यांचा निषेध करतात.

🧿 उदाहरण:
एक व्यापारी जर लोकांना चुकीचे वस्तू विकतो आणि फसवतो, तर तो परपीडाच करतो.

"आपले परावे समान। दुजा चरफडे देखून॥ ३॥"
✍️ अर्थ:
आपले आणि दुसरे सर्व एकसमान आहेत, आणि इतरांचा त्रास (चरफडणं) बघून दुःख व्हावे.

🔍 विवेचन:
समत्वभाव हे संतांचे वैशिष्ट्य आहे. सर्व प्राणी, सर्व माणसे ईश्वरनिर्मित आहेत. कोणतेही दु:ख बघितल्यावर आपण त्याच्या वेदनांशी एकरूप होऊन मदतीस धावून जावे. "दुजा चरफडे" – म्हणजे इतरांचा त्रास पाहून हृदय हलवले गेले पाहिजे, हेच खरी मानवता.

🧿 उदाहरण:
रस्त्यावर अपघात झालेला माणूस बघून अनेकजण कदाचित दुर्लक्ष करतात, पण ज्याचं हृदय द्रवते, तो खरा मानव आहे.

"आवडे जगाजे काही। तैसे पाही करावे ॥ ४ ॥"
✍️ अर्थ:
जगाला जे काही प्रिय आहे, तसेच आपण वागावे.

🔍 विवेचन:
समाजाच्या हिताचे, आनंदाचे जे मार्ग आहेत, तेच आपल्याला अनुसरावे. इतरांना काय प्रिय आहे — प्रेम, सन्मान, मदत, नीतिमत्ता — हेच गुण आपणही अंगीकारावेत. परस्पर सहकार्य, आदर, आणि शांतता या गोष्टी समाजाचे सौंदर्य वाढवतात.

🧿 उदाहरण:
जसे आपणास आपला आदर होणे आवडते, तसेच आपणही इतरांचा आदर करावा.

"उघडा घात आणि हित। सेना म्हणे आहे निश्चित॥५॥"
✍️ अर्थ:
हा सर्व विचार स्पष्ट (उघडा) आहे, आणि हेच खरे हित आहे — हे संत सेना महाराज ठामपणे सांगतात.

🔍 विवेचन:
संत सेना महाराज शेवटी सांगतात की, वरील गोष्टी अत्यंत स्पष्ट आहेत. यात काही दुमत नाही. परोपकार, सहवेदना, समता — या गोष्टी आत्मसात केल्याच पाहिजेत. यातच खरी समाजाची आणि आत्म्याची उन्नती आहे.

🧿 उदाहरण:
जसे सूर्य सर्वांना प्रकाश देतो, तसेच मानवाने आपल्या कृतीतून सर्वांच्या भल्याचा विचार करावा.

🌻 समारोप व निष्कर्ष:
संत सेना महाराजांचा हा अभंग मानवतेचे श्रेष्ठ मूल्य शिकवतो. परोपकार, सहानुभूती, समता, व परहिताच्या भावना हीच खरी साधना आहे. परपीडेला दूर ठेवणे व सर्वांशी प्रेमभाव ठेवल्यास समाजात शांतता आणि ऐक्य नांदेल.

🔚 मुख्य शिकवण:
परोपकार हे सर्वोच्च पुण्य आहे.

परपीडा हे महान पाप आहे.

सर्वांप्रती समतेने वागावे.

इतरांचे दुःख स्वतःचे मानावे.

हेच खरे हित व धर्म आहे.

जे खरोखर परोपकार करतील ते अनंत पुण्य जोडतील. आणि जे इतरांना पीडा देतील ते पापी, त्यांना पायातही जोडा मिळणार नाही. त्यासाठी हा आपला आणि तो परका हा दुजाभाव करू नये. सर्वांना समान मानावे जगाला जे आवडते तेच करावे. एखाद्याचा घात करावा का हित करावे, हे आपणच ठरवावे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.05.2025-सोमवार.   
===========================================