संत सेना महाराज-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

यासारख्या अनेक रचनांमधून सेनाजी सतत दूरदृष्टी ठेवून स्वच्छपणे सन्मार्गाची शिकवण देतात. अंधश्रद्धेतुन होत असणाऱ्या कर्मकांडाविषयी स्पष्ट प्रबोधन करतात. भक्तीवाचून शेवटी कशाचीही चाड नाही, हे चिंतन सेनामहाराज वारंवार सांगतात. सत्संग, नामस्मरण, कीर्तन यांच्या साहाय्याने संसारी जिवाला आपला उद्धार करून घेता येतो. असे स्पष्ट मत सेनाजींचे होते.

संत सेनामहाराज यांचे अन्य भाषेतील अभंग-

इसवी सन १४ व्या शतकात संत सेनामहाराजांनी मराठी भाषेत शेकडो अभग लिहिले. आज २५३ अभंग वेगवेगळ्या अभ्यासकांनी संपादित करून एकत्र करून उपलब्ध केले आहेत. अभंगाच्या रचनेवरून ते महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील कवी म्हणून ओळखले जातात. संत नामदेवांप्रमाणे महाराष्ट्रातून तीर्थयात्रेच्या निमित्ताने उत्तर भारतात त्यांनी अनेक वर्षे प्रवास केला आहे, कदाचित त्यामुळे हिंदी साहित्याच्या इतिहासात स्वामी रामानंद, रविदास, संत कबीर यांसारख्य

अनेक संतांच्या सोबत सेनार्जींचे नाव घेतले जाते. ते एक विठ्ठलभक्त संत म्हणून, परंतु त्यांची आज हिंदी वा अन्य भाषेतील रचना फारशी उपलब्ध नाही. जी उपलब्ध आहे, ती अतिशय अल्प स्वरूपात आहे. हिंदी भाषेत दोन पदे, राजस्थानी (मारवाडी) भाषेत एक पद उपलब्ध आहे.

सेनाजींनी हिंदी भाषेत पुढील रचना केली आहे.

"राम नाम मैं नायी जन तेरा॥

चामकी छुरहरी चामको बाधी चामै लागो डारा।

चामै मुंडे चा मैं मुंडावे। समुई देखि मन मारा।

तब कंधा टूटो तेल बढोवो, हुइगो साँझ सबेरा ।

देता हो सो दे मेरे भाई, आई घरकी बेरा।

तब चिमटा नहरन, और कतरनी दरपन साहेब तेरा ।

सेना भगत मुजरे को आये, आदि वन्तके चेरा ॥"

हा अभंग संत सेना महाराजांचा आहे. त्यांनी समाजातील भांडवलशाही, भेदभाव, आणि कर्मठपणावर अत्यंत तीव्र भाषेत टीका केली आहे. यामध्ये त्यांनी रामनामाच्या आड येणाऱ्या खोट्या कर्मकांडांवर, शरीरसौंदर्यावर आणि भ्रामक धर्माचारावर हल्ला चढवला आहे. खाली प्रत्येक कडव्याचा शब्दशः अर्थ, मराठीत सखोल भावार्थ, विवेचन, आणि शेवटी निष्कर्ष दिला आहे:

अभंग:
"राम नाम मैं नायी जन तेरा॥
चामकी छुरहरी चामको बाधी चामै लागो डारा।"

शब्दशः अर्थ:
राम नाम में तुझे नाही मान्यता आहे.

चाम (म्हणजे कातडी) मध्येच छुरा, चामातच बांधलेली आहे, आणि चामालाच भिती वाटते.

भावार्थ आणि विवेचन:
इथे "चाम" म्हणजे मानवी शरीर. संत सेना म्हणतात की, जर फक्त शरीर, रूप, कातडी आणि त्याचे सौंदर्य यालाच महत्व दिलं जात असेल, तर तेच छुर्याचं काम करतं — दुःख देतं. शरीरसौंदर्य हे अस्थायी आहे. या शरीरापुरतं जीवन बघणं म्हणजे अज्ञान आहे.

उदाहरण: एखादा व्यक्ती केवळ बाह्यरूपावरून दुसऱ्याला मोजतो, पण त्याच्या आंतरिक भक्तीचा किंवा सद्गुणांचा विचार करत नाही.

"चामै मुंडे चा मैं मुंडावे। समुई देखि मन मारा।"

शब्दशः अर्थ:
शरीराचं मुंडन होतो, पुन्हा त्याच शरीराचं केशवपन होतं. हे सर्व पाहून मन बेचैन होतं.

भावार्थ आणि विवेचन:
हे कडवं कर्मकांडावर टीका करतं. शरीरावर केशवपन, तोंड, डोकं वगळणं हे बाह्य शुद्धतेचं लक्षण मानलं जातं, पण अंतःकरण शुद्ध नसेल तर ते व्यर्थ आहे. संत सेना म्हणतात की हे सारे केवळ वरवरचे क्रियाकलाप आहेत, जे भक्तीची खरी व्याख्या विसरतात.

उदाहरण: मंदिरात डोकं टक्कल केल्याने कोणी साधू होत नाही, साधूत्व हृदयातून येतं.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.05.2025-मंगळवार.
===========================================