संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

संत सेनामहाराजांनी एक पद पंजाबी भाषेत लिहिले आहे. संत नामदेव पंजाबमध्ये अनेक वर्षे मुक्कामास होते. पंजाबी भाषेत अनेक पदे लिहिली. त्यातील काही पदे पंजाब-शिखांच्या पवित्र 'गुरु ग्रंथसाहेब' या ग्रंथात समाविष्ट झाली आहेत. संत नामदेवांना अतिशय मोठे मानाचे स्थान मिळाले आहे. याच ग्रंथात संत सेनामहाराजांच्या एका पदाचा समावेश केला आहे. त्यामुळे सेनाजी पंजाबमध्ये चिरंतन झाले आहेत. ही महाराष्ट्रातील वारकरीसंप्रदायासाठी असाधारण घटना आहे.

संत सेनामहाराजांच्या पंजाबी भाषेमध्ये (गुरुमुखी) गुरुग्रंथसाहेब या पवित्र ग्रंथात पदाचा (रचना) समावेश केला आहे.

"धूप दीप घृत साज आरती, वारणे जाऊ कमलापती।

मंगलाहर मंगला नित्य मंगल राजा राम राव को॥

कूतम दियरा बिमल बाती, तू ही निरंजन कमलापती।

रामा भक्त रामानंद जाणे, पूरण परमानंद बरवाने।

मदन मूर्त मम तार गुविन्दे, संत म्हणे भज परमानदे॥"

"धूप दीप घृतपूर्ण आरती। कुरवंडी करू कमलापती।

मंगलकर मंगल नित्यमंगल। राजारामचंद्राचे।

कर्तव्याचा दिवा विशुद्ध वाती।

तूचं निरंजन कमलापती।

रामभक्त रामानंद ज्ञानी। पूर्ण परमानंद वाखाणी।
तुम्ही दिलेली आरती संत सेना महाराज यांच्या अभंगसदृश रचनेत आहे. यात "धूप, दीप, घृत" इ. अर्पण करणे, प्रभू श्रीराम, कमलापती, परमानंद यांचा महिमा वर्णन केला आहे. या आरतीचे सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा शब्दशः अर्थ, आणि विस्तृत विवेचन, तसेच सुरुवात, समाप्ती, निष्कर्ष व उदाहरणांसह खाली दिले आहे.

📜 आरती: मूळ स्वरूप (संक्षिप्त)
"धूप दीप घृत साज आरती, वारणे जाऊ कमलापती।
मंगलाहर मंगला नित्य मंगल राजा राम राव को॥
कूतम दियरा बिमल बाती, तू ही निरंजन कमलापती।
रामा भक्त रामानंद जाणे, पूरण परमानंद बरवाने।
मदन मूर्त मम तार गुविन्दे, संत म्हणे भज परमानदे॥"

🔍 प्रत्येक कडव्याचा शब्दशः अर्थ व भावार्थ:

१. "धूप दीप घृत साज आरती, वारणे जाऊ कमलापती।"
शब्दशः अर्थ: धूप (धूप), दीप (दिवा), घृत (तूप), साज (सज्ज आरती) — ही सर्व प्रभूच्या पूजेसाठी सज्ज आहेत. "वारणे जाऊ" म्हणजे सर्वस्व अर्पण करतो; "कमलापती" म्हणजे लक्ष्मीपती, श्रीविष्णु किंवा श्रीराम.

भावार्थ: भक्त आपल्या जीवनातील सर्व सुंदरतम वस्तू प्रभूला अर्पण करतो. आरती ही केवळ कृती नाही, तर स्वतःला, आपल्या कर्माला, प्रेमाला अर्पण करण्याची भावना आहे.

२. "मंगलाहर मंगला नित्य मंगल राजा राम राव को॥"
शब्दशः अर्थ: मंगल करणारा, नित्य मंगल स्वरूप असलेला श्रीराम, राजा रामराव (रामचंद्र).

भावार्थ: प्रभू राम हे मंगलाचे मूर्तिमंत रूप आहेत. त्यांच्या दर्शनाने, नामस्मरणाने, सर्व दु:ख नाहीसे होते, आनंद प्राप्त होतो.

३. "कूतम दियरा बिमल बाती, तू ही निरंजन कमलापती।"
शब्दशः अर्थ: कूतम (विशेष), दिवा, विमल बाती (शुद्ध वात), तूच निरंजन (निर्दोष, निर्विकार) कमलापती.

भावार्थ: आपल्या शुद्ध आणि पवित्र भावनांनी प्रभूला अर्पण केलेला प्रकाश (ज्ञानाचा, भक्तीचा) हेच खरे दीप आहे. प्रभू स्वतःच शुद्ध, निर्मळ आणि निर्विकार आहेत.

४. "रामा भक्त रामानंद जाणे, पूरण परमानंद बरवाने।"
शब्दशः अर्थ: रामभक्त रामानंद हे जाणतात की प्रभूच पूर्ण परमानंदाचे स्वरूप आहेत.

भावार्थ: ज्याला खरे ज्ञान आहे तो जाणतो की श्रीराम म्हणजे परमानंदाचे मूर्तिमंत रूप आहे. रामानंदासारखा ज्ञानी भक्त याचे प्रमाण आहे.

५. "मदन मूर्त मम तार गुविन्दे, संत म्हणे भज परमानदे॥"
शब्दशः अर्थ: मदनमूर्ती (अत्यंत सुंदर), माझा तारक (मोक्षदायक) गोविंद; संत म्हणतात — त्या परमानंदस्वरूप परमेश्वराचे नामस्मरण कर.

भावार्थ: परमेश्वर सुंदर आहेत, पण ते सौंदर्य केवळ देहसौंदर्य नव्हे, तर आत्म्याचे आकर्षण आहे. तेच आपले उद्धारक आहेत. संत म्हणतात — त्या परमानंदाचे भजनच खरे जीवन आहे.

📚 विस्तृत विवेचन:
आरंभ (सुरुवात):
आरतीची सुरुवात 'धूप दीप घृत' या पूजेच्या पवित्र साधनांनी होते. ही केवळ बाह्य साधने नसून भक्ताच्या अंतरंगातील प्रेम, निष्ठा, विश्वास यांचे प्रतीक आहेत. 'कमलापती' या नावाने लक्ष्मीपती विष्णू अथवा राम यांना उद्देशून हे स्तवन आहे.

मुख्य आशय:
संपूर्ण आरतीत प्रभूची निर्मळता, सौंदर्य, दिव्यता आणि भक्तांसाठी असलेली करुणा यांचे वर्णन केले आहे. 'रामानंद' यांचा उल्लेख ही त्यांच्या भक्ती परंपरेचा दाखला आहे. प्रभू हे नित्य मंगलस्वरूप असून त्यांचे स्मरण, भजन हीच खरी साधना आहे.

उदाहरण:
जसे एक व्रात्य (अपराधी) मनुष्यही जर निरपेक्ष भक्तीने प्रभूला शरण जातो, तर प्रभू त्याला स्वीकारतात — याचे उदाहरण "शबरी" किंवा "हनुमान". हाच भाव या आरतीत आहे.

समारोप व निष्कर्ष:
ही आरती एखाद्या संताच्या अंतःकरणातील शुद्ध भक्तिभावातून आलेली आहे. संत सेना महाराजांनी केवळ काव्यरचना केली नाही, तर भक्तीचा आत्मा आपल्यासमोर मांडला आहे. आरती हे केवळ एक धार्मिक कर्तव्य नसून, स्वतःला हरपून प्रभूला अर्पण करण्याची प्रक्रिया आहे.

📌 थोडक्यात निष्कर्ष:
ही आरती म्हणजे भक्तीची आंतरिक उंची आहे.

प्रभूची पूजा म्हणजे केवळ रितीरिवाज नाही, तर अंतःकरणातील नितळ भक्तीचे बाह्य प्रकटीकरण आहे.

संत रामानंद, संत सेना यांची नावे यासाठी आहेत की आपल्याला त्या भक्तीमार्गाची साक्ष पटावी.\

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.05.2025-गुरुवार. 
===========================================