संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

सेनाजींनी गवळणी विराण्या लिहिताना कृष्णाचे गोपिकांच्या सहवासातील प्रसंग विविध घटना याचे सहजसुंदर वर्णन केले आहे. कृष्णदर्शनासाठी आकर्षित झालेल्या, बावरलेल्या गवळणींची अवस्था, गोपीना कृष्णाचा जाणवणारा विरह, हा विरहणींमध्ये दिसतो. मथुरेच्या बाजारात निघालेल्या गोपिका, त्यांची वाट आढवणारा खट्याळ कृष्ण, गवळणींनी कृष्णाबद्दल यशोदेसमोर मांडलेले गाहाणे, कृष्णाचा आपल्या मित्रमंडळींबरोबर घालवलेला दिनक्रम, श्रीकृष्णाचे गोपिकांना दर्शन होताचक्षणी, त्यांची बेभान अवस्था, यमुनेच्या तीरावर आलेल्या गवळणींची केलेली थट्टा-मस्करी, श्रीकृष्ण सर्वात असून, सर्वात नाही, त्रिभुवनाला मोहून ठकाणारा परिपूर्ण श्रीकृष्ण, अशा अनेक घटना प्रसंगांवर आधारित गवळणींच्या रचना सेनाजींनी केल्या आहेत.

 कृष्णाने राधिकेची छेडछाड केली, त्यावर आधारित एक गवळण –

     "कान्हा मनगट माझे सोड।

      तू जगज्जीवना। तुला शोभेना, वाईट तुझी ही खोड ॥

     मी गरिबाची, तू थोराचा, तुझी माझी नाही जोड।

     सेना म्हणे अरे नंदलाला करिसी अब्रुमोड॥"

संत सेना महाराज रचित अभंग –

"कान्हा मनगट माझे सोड।
तू जगज्जीवना। तुला शोभेना, वाईट तुझी ही खोड॥
मी गरिबाची, तू थोराचा, तुझी माझी नाही जोड।
सेना म्हणे अरे नंदलाला करिसी अब्रुमोड॥"

✦ अभंगाचा सखोल भावार्थ, प्रत्यक्ष कडव्याचा अर्थ, विवेचन, आणि निष्कर्ष:

✦ आरंभ / प्रस्तावना:
संत सेना महाराज हे एक विठ्ठलभक्त वारकरी संत होते, जे पेशाने सोनार होते. त्यांनी आपल्या भक्तिमार्गामध्ये अनेक सुंदर अभंग रचले. प्रस्तुत अभंगामध्ये एक भक्तिभावयुक्त, भावनिक आणि थेट देवाशी संवाद साधणारी शैली आहे. या अभंगात भक्ताने श्रीकृष्णाला उद्देशून मार्मिक बोलले आहे. हे केवळ प्रेमगीत नाही, तर त्यात भक्ताच्या मर्यादा, देवाच्या लीलांचे प्रगटीकरण, आणि भक्तीतील परिपक्वता दाखवली आहे.

✦ कडव्याचे अर्थ आणि सविस्तर विवेचन:

**१) "कान्हा मनगट माझे सोड।
तू जगज्जीवना। तुला शोभेना, वाईट तुझी ही खोड॥"**

अर्थ:
हे कान्हा (कृष्णा), माझं मनगट सोड! तू या जगाचा जीवनदाता आहेस – इतका मोठा, दिव्य, सर्वव्यापी. मग तुझ्या अशा खोडकर वागण्याने तुला शोभा देत नाही. ही वाईट खोड तुला शोभत नाही.

विवेचन:
ही ओळ एका गवळणीसारखी आहे – जणू एक गोपी किंवा भक्त स्वतःला एका सामान्य स्त्रीप्रमाणे मानून देवाला खटकेबाज शब्दांत समजावते. कृष्णाच्या बाललीला, खोडकर स्वभाव याला विरोध करत नाही, पण ती म्हणते, "तुझं मोठेपण आणि माझं सामान्यत्व यामध्ये काही साम्य नाही." इथे भक्त देवाशी प्रेमाच्या अधिकाराने बोलतो आहे, पण नम्रपणासह.

२) "मी गरिबाची, तू थोराचा, तुझी माझी नाही जोड।"
अर्थ:
मी एका गरीबाची मुलगी आहे आणि तू थोर (उच्चकुळातील, राजवंशीय) व्यक्तीचा पुत्र. आपल्यात काही जुळणं शक्यच नाही.

विवेचन:
ही ओळ भक्त आणि भगवंतामधील अंतर दाखवते – भक्त स्वतःच्या क्षुद्रत्वाची जाणीव ठेवतो आणि म्हणतो, "तू इतका थोर आहेस, मी तुझ्या कदाचित लायकही नाही." पण यात एक प्रकारचं अभिमानही आहे – स्वतःचं स्थान माहीत असणं आणि तरीही देवाशी संवाद साधण्याची हिंमत असणं.

३) "सेना म्हणे अरे नंदलाला करिसी अब्रुमोड॥"
अर्थ:
संत सेना म्हणतात, "अरे नंदलाल, तू माझी अब्रूच घालवत आहेस."

विवेचन:
या ओळीत भक्ताची अगदी गहिवरून गेलेली भावना आहे. कृष्णाच्या लीलांमुळे समाजात आपली प्रतिष्ठा संकटात येते आहे, असं वाटतंय. पण ही अब्रूमोड म्हणजे केवळ सामाजिक दृष्टिकोनातून नव्हे – तर भक्त आणि भगवंतामधील लीलाप्रेम, गूढ प्रेम आणि भक्तीची उग्रता याचं प्रतीक आहे. यात भक्त देवाशी असलेलं आपुलकीचं नातं प्रकट करत आहे.

✦ संपूर्ण अभंगाचा भावार्थ:
या अभंगात भक्त (गवळण) देव (कृष्ण) सोबत संवाद साधते. देवाच्या खोडकर वर्तनावर प्रेमाने तक्रार करते, आपले सामाजिक आणि मानसिक स्थान स्पष्ट करते, आणि देवाच्या दिव्यतेसमोर स्वतःच्या क्षुद्रत्वाची कबुली देते. या सर्वातून एक गोष्ट ठळकपणे दिसते – भक्ती ही गरीब वा श्रीमंत, मोठा वा छोटा, अशा भेदाभेदांवर आधारित नसून ती अंतःकरणातील प्रेम, समर्पण आणि आत्मिक एकतेवर आधारित असते.

✦ निष्कर्ष:
संत सेना महाराजांचा हा अभंग केवळ कृष्णाच्या बाललीलांचे वर्णन नाही; तो एक सामाजिक, आध्यात्मिक आणि भावनिक स्तरांवर चालणारा संवाद आहे. यामध्ये भक्ताचे आत्मविष्लेषण, भगवंताशी असलेली आत्मियता, आणि समाजातील परंपरागत बंधनांवर टाकलेली कोरडी नजर दिसते.

✦ उदाहरण:
आजच्या काळातही एखादा सामान्य भक्त, आपल्या दुःखांतून किंवा साधेपणातून देवाशी बोलतो, "हे देवा, माझं ऐक ना, मी सामान्य आहे, पण तुझ्या प्रेमात वेडी झालेय." – याच भावनेचा आधुनिक प्रतिबिंब या अभंगात दिसतो.

कृष्णाच्या भेटीसाठी उतावीळ झालेल्या गोपीजवळ आल्यावर कृष्ण त्याचे मनगट धरतो. 'तू अजोड आहेस, जगाचा पालनकर्ता आहेस, मी गरीब घरातील हे एका गोपिकेचे मनोगत या रचनेमध्ये सेनाजींनी व्यक्त केले आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.05.2025-रविवार.
===========================================