संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

"हंबरोनी येती। वत्सा धेनु पान्हा देती।

तुम्ही करावा सांभाळ। माझा अवघा सकळ।"

खाली संत सेना महाराज यांचा अभंग —

"हंबरोनी येती। वत्सा धेनु पान्हा देती।
तुम्ही करावा सांभाळ। माझा अवघा सकळ॥"
— याचा संपूर्ण, सखोल, विवेचनात्मक अर्थ दिला आहे. यामध्ये प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, विस्तार, भावार्थ, प्रारंभ, समारोप, निष्कर्ष व उदाहरणांसह स्पष्टीकरण दिले आहे.

🌸 अभंगाचा शाब्दिक अर्थ:

"हंबरोनी येती" – वत्स (वासरू) हंबरणे (आवाज देणे) करतो, म्हणजे रडतो, हाक मारतो.
"वत्सा धेनु पान्हा देती" – हे ऐकताच धेनु (गाय) पान्हा (दूध) सोडते – म्हणजे आपोआप तिचे स्तन दूधाने भरतात.
"तुम्ही करावा सांभाळ" – हे प्रभु, तुम्हीच माझी काळजी घ्या.
"माझा अवघा सकळ" – माझं सर्वस्व, शरीर, मन, जीव, संसार — सर्व तुमच्याकडेच सोपवतो.

🪷 भावार्थ (काव्याचा अंतरंग अर्थ):
संत सेना महाराज इथे उपमा देतात — जसा वासरू आपल्या आईला हंबरतो आणि गाय आपल्या वत्साच्या हंबर्‍यावर लगेच दूध पाझरते, त्याचप्रमाणे भक्त जेव्हा आपल्या भगवंताला हृदयपूर्वक हाक मारतो, तेव्हा भगवंत तत्काळ कृपापूरक प्रतिसाद देतात.

हे कवी म्हणतात की, "हे प्रभु, मी तुझ्याकडे माझं सर्व काही सोपवत आहे, तूच माझा सांभाळ कर."

✨ प्रत्येक ओळीचं सखोल विवेचन:

१. "हंबरोनी येती"
येथे 'हंबर' म्हणजे भक्ताचा आर्त स्वर, प्रार्थना, भक्तीची हाक.

भक्त जेव्हा मनापासून, निरागसपणे भगवंताला पुकारतो, तेव्हा तो आवाज केवळ शब्दांचा नसतो – तो हृदयाचा असतो.

जसे लहान मूल रडते तेव्हा आई काही विचार न करता त्याला जवळ घेते, त्याचप्रमाणे भक्ताची भक्ती हेच त्याचे हंबरणे.

२. "वत्सा धेनु पान्हा देती"
गाय स्वतःहून दूध देते – म्हणजे प्रेमाने प्रतिसाद देते.

भगवंतदेखील भक्ताच्या एक हाकेवर कृपा करतात.

येथे "पान्हा देणे" म्हणजे भक्ताच्या जीवनात अनुकंपा, कृपा, समाधान, शांती देणे.

३. "तुम्ही करावा सांभाळ"
इथे आत्मनिवेदन आहे — "हे प्रभो, तूच माझा आधार."

जसे आई आपल्या लेकराचा सांभाळ करते, तसे भगवंत भक्तांचा सांभाळ करतात.

हा आत्मसमर्पणाचा, निष्कपटतेचा उच्च भाव आहे.

४. "माझा अवघा सकळ"
संत इथे सांगतात की "माझं काहीच उरलेलं नाही, मी पूर्णपणे तुझा आहे."

देह, मन, वाणी, बुद्धी, जीव, माझं कर्तृत्व, सर्वस्व तुझ्याकडेच अर्पण.

"सकळ" शब्दातून सर्वांगीण समर्पण व्यक्त होतं.

🧘�♂️ तात्त्विक आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून:
हा अभंग भक्तीमार्गाचा गाभा उलगडतो.

भगवंत आणि भक्त यांच्यातील संबंध हा आई-वत्साचा आहे – प्रेमाचा, करुणेचा, आणि संरक्षणाचा.

भगवंताला फार मोठ्या विधी-विधानांची गरज नसते — निरागस हंबर पुरेसा असतो.

आत्मसमर्पण आणि श्रद्धा हीच भक्ताची खरी ओळख आहे.

📌 उदाहरणाने स्पष्टीकरण:

एक लहान मूल रडते आणि त्याची आई कुठेही असो, ते रडणे ऐकून धावून येते.

त्याचप्रमाणे भगवंतही भक्ताच्या अंतःकरणातील पुकार ऐकतात आणि धावून येतात.

उदाहरणार्थ, भक्त प्रल्हादाने संकटात हंबरले, आणि नरसिंह अवतार धावून आले.

🕊� समारोप आणि निष्कर्ष:

संत सेना महाराजांनी या अभंगातून भक्तीचा अत्यंत गहन, सोपा आणि हृदयस्पर्शी मार्ग दाखवला आहे.

मनापासून भगवंताला हाक द्या, निरागस व्हा, आणि पूर्ण आत्मसमर्पण करा.

बाकीचं सर्व भगवंत स्वतःच करतात — जशी गाय स्वतःहून दूध देते.

✅ मुख्य शिकवण / संदेश:

भक्तीमध्ये कृत्रिमता नको – ती निरागस, सहज असावी.

भगवंत प्रेमाने ओढले जातात, विधी-विधानांनी नव्हे.

भक्ताचा आत्मसमर्पण हेच त्याचं सर्वात मोठं साधन आहे.

भगवंत स्वतःहून भक्ताची काळजी घेतात, जशी आई आपल्या बालकाची.

'ती', 'ळ' हे वरील अभंगातील चरणाच्या शेवटी आलेल्या सारख्या वर्णातून यमक अलंकार झालेला दिसतो.

संत सेनामहाराजांनी स्वधर्माबद्दल स्वाभिमान व्यक्त केला आहे ते म्हणतात, "स्वधर्म सांडून परधर्म जाय। त्याचे गुण गाय वर्णी सदा॥ कुरुपती आई मुलासी जीवन। दुजी रंभा जाय व्यर्थ आहे। पाण्यातुनी माझा तुपी डोही गेला। प्राणासी मुकला कुःख पावे। 1. सेना म्हणे नका भुलू मोहशब्दा। असेल प्रारब्ध तैसे होय।" (सेना अ००१७८०

स्वतःचा धर्म तो स्वतःचा, जशी स्वतःची आई ही कुरूप असली तरी, तीच मुलाचे जीवन असते. पाण्यामधला मासा, पाणी हेच त्याचे जीवन, तूप हे किती चांगले असले तरी, त्यात मासा पडला तर त्याचा मृत्यू निश्चित, स्वधमाचे । स्पष्टीकरण करताना सेनाजींनी रूपक अलंकार वापरला आहे. आई -रभा (सुंदर स्वी) पाणी तूप यांची तुलना केली आहे. निवृत्ती हा शिव, ज्ञानदेव विष्णु, मुकताई आदिमाया, सोपान ब्रह्मा ही रूपे सेनाजींनी स्पष्ट केली आहेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.06.2025-सोमवार.
===========================================