संत सेना महाराज-त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता॥

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

 सेनाजींनी संतांना माउलीची उपमा देऊन तिचे हृदय हे रूपक मानून 'सांगे जिवीचे सकळ' ही भक्तिभावना व्यक्त केली आहे. ईश्वर प्रत्येक प्राण्याचे पालन पोषण करीत असतो, हे सोदाहरण सेनाजी स्पष्ट करताना म्हणतात.

     " त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता॥

     तया आमुची चिंता। नसे काय रुक्मिणी कांता॥

     दुर्दर राहे पाषाणात। तया चारा कोण देत॥

     पक्षी अजगर। तया पाळी सर्वेश्वर॥

     सेना म्हणे पाळुनि भार। राहिलो निर्धार उगाची॥"

संत सेना महाराज यांच्या या प्रसिद्ध अभंगाचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा विस्तृत अर्थ, विवेचन, सुरुवात (आरंभ), समारोप व निष्कर्ष यासहित खाली दिला आहे.

🌺 अभंग

"त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता॥
तया आमुची चिंता। नसे काय रुक्मिणी कांता॥
दुर्दर राहे पाषाणात। तया चारा कोण देत॥
पक्षी अजगर। तया पाळी सर्वेश्वर॥
सेना म्हणे पाळुनि भार। राहिलो निर्धार उगाची॥"

🔷 १. आरंभ / प्रस्तावना
हा अभंग संत सेना महाराज यांचा आहे, जे एक महान भक्त होते आणि व्रुत्तीने सोनार होते. त्यांनी आपल्या व्यवसायातून आणि भक्तीमधून ईश्वरप्रेम अनुभवले. हा अभंग म्हणजे भगवंतावर असलेली पूर्ण श्रद्धा, विश्वास आणि निर्भरता याचे सजीव चित्रण आहे. हा अभंग केवळ भक्तीचा संदेश देत नाही, तर त्यातून ईश्वराचे सर्वव्यापी आणि सर्वसंग्राहक स्वरूप उलगडते.

🔸 २. कडव्यांचे विश्लेषण व भावार्थ

कडवाः १
"त्रैलोक्य पाळता। नाही उबग तुमच्या चित्ता॥"
भावार्थ:
त्रैलोक्य (तीन लोक - पृथ्वी, आकाश, पाताळ) यांचे पालन करणारा परमेश्वर आहे. असा सर्वांचा पाळणारा परमेश्वर कधीच कंटाळत नाही. त्याच्या चित्ताला (मनाला) कधीही उबग येत नाही. तो प्रेमाने आणि करुणेने सर्वांची काळजी घेतो.

➡ उदाहरण: जसे आई अनेक कामे करत असतानाही आपल्या मुलाची काळजी घेते, तसाच ईश्वर सर्व विश्वाचे पालन करत असतो.

कडवाः २
"तया आमुची चिंता। नसे काय रुक्मिणी कांता॥"
भावार्थ:
जो रुक्मिणीचा प्रिय कृष्ण आहे, तोच ईश्वर आमच्या सारख्या भक्तांची चिंता करणार नाही का? आपलीही काळजी तो नक्कीच घेईल, असा विश्वास संत सेना व्यक्त करतात.
➡ यातून ईश्वरावर ठेवलेला दृढ विश्वास आणि भक्तीचा आत्मविश्वास दिसतो.

कडवाः ३
"दुर्दर राहे पाषाणात। तया चारा कोण देत॥"
भावार्थ:
पाषाणांच्या (डोंगरांमध्ये) रहाणारे दुर्गम प्राणी, ज्यांना शोधणेही कठीण असते, त्यांनाही परमेश्वर चारा पुरवतो. त्यांची काळजी कोण घेतं? अर्थात, सर्वेश्वरच.

➡ येथे ईश्वराची व्यापकता आणि सर्वप्राण्यांप्रती त्याचे समत्वभाव दिसतो.

कडवाः ४
"पक्षी अजगर। तया पाळी सर्वेश्वर॥"
भावार्थ:
पक्षी असो वा अजगरासारखा जंगलात राहणारा प्राणी – त्यांनाही परमेश्वरच जगवतो. ते कुणावरही अवलंबून नसतात, पण तरी त्यांचे जीवन चालते.

➡ हे नैसर्गिक सृष्टीतील नियोजन आणि प्रभुची सर्वव्यापी दया दर्शवते.

कडवाः ५
"सेना म्हणे पाळुनि भार। राहिलो निर्धार उगाची॥"
भावार्थ:
संत सेना महाराज म्हणतात – "मीच सगळा भार पेलतो आहे" अशी समजूत माझी चुकिची होती. मी उगाच निर्धार केला होता की मी स्वतःच सगळं सांभाळेन. प्रत्यक्षात तर भगवंतच सर्व गोष्टी चालवतो.

➡ इथे अहंकाराचा त्याग आणि ईश्वरावर सोपवलेलं जीवन याचे दर्शन घडते.

🔷 ३. समारोप (निष्कर्ष):
या अभंगातून संत सेने Maharaj ईश्वराच्या अखंड, अटूट, आणि सर्वव्यापी पालनकर्तेपणाची साक्ष देतात. मानवाने आपला अहंकार टाकून पूर्ण विश्वासाने प्रभूवर सोपवले पाहिजे.
ईश्वर सर्वांचा पालनकर्ता आहे – पशु, पक्षी, दुर्गम स्थळी असणारे जीव, सामान्य माणूस सगळ्यांचा. आपली फक्त निष्ठा आणि श्रद्धा असली की, ईश्वर आपोआप आपल्या वाटेवर चालतो.

🌼 उपसंहार / शिकवण:

ईश्वरावर विश्वास ठेवा.

स्वतःला सर्वकाही करण्याचा भ्रम नका ठेवू.

आपली चिंता परमेश्वर करतो, ही श्रद्धा असू द्या.

सर्व सृष्टी ईश्वराच्या हातात आहे.

भक्ती म्हणजे आत्मसमर्पण.

उदाहरणासहित सांगायचं झालं तर:
जसा एक शेतकरी आपल्या शेतीवर मेहनत घेतो पण अंतिमतः पावसावर विश्वास ठेवतो, तसा भक्त कर्म करत असतो पण त्याच्या फलावर त्याचा दावाच नसतो – तो ईश्वरावर विश्वास ठेवतो.

(सेनामहाराज अ० क्र० १०४)

 ईश्वराचे सामर्थ्य किती मोठे आहे. स्वर्ग, मृत्यू, पाताळ या तीनही ठिकाणी

प्राण्यांचे पालन करतो; पण मनाला चित्ताला कधी कंटाळा नाही. याचे उदाहरण देताना सेनाजी खडकाच्या गाभ्यात राहणारा बेडुक, पशुपक्षी, जमिनीत राहणारा अजगर, यांना अन्न कोण पुरवितो. या प्राण्यांची काळजी कोण घेतो ? त्यांच्याकडे पाहिल्यानंतर मी सुद्धा त्यामुळे निश्चित आहे असे म्हणतात. संत सेनामहाराजांच्या एकूण अभंगात त्यांचा व्यवसायावर आधारलेला एक सुंदर अभंग महत्त्वाचा मानला जातो. नाभिक व्यवसायाच्या अनुषंगाने या अभंगात

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.06.2025-गुरुवार.
===========================================