संत सेना महाराज-भक्तामाजी अग्रगणी। तूचि एक आहे मनी-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

ज्ञानदेवांबद्दल अत्यंतिक ऋण व्यक्त करून ज्ञानदेव हे सर्वेसर्वा आहेत. इतकेच नव्हे तर माझ्या कल्याणासाठी स्वतःची खूण दाखवून मार्गदर्शन केले आहे.

सेनामहाराज आळंदीचा मुक्काम आटोपून महाराष्ट्रातील बहुतेक तीर्थक्षेत्री गेले. त्या त्या तीर्थक्षेत्री त्यांचे कीर्तन होत असे. त्यांचे अनेक भाविक ज्ञातिबांधव कीर्तन श्रवणाचा लाभ घेत असत. "आपले आचरण शुद्ध ठेवून हरिभजनाविना वेळ घालवू नका." असा हितोपदेश अनेक भाविकांना सेनाजी देत असत. त्यांचा मुक्काम हा निवृत्तीनाथ – त्र्यंबकेश्वर, सोपानदेव – सासवड, एदलाबाद – मुक्ताबाई, पुणतांबा- चांगदेव यांच्या समाधिस्थानांमध्ये जास्त काळ होता.

संत सेनामहाराज महाराष्ट्रभर सुमारे २० वर्षे तीर्थयात्रा करीत राहिले. आता शेवटी आळंदीत मुक्काम करावा असे वाटले; पण पंढरपुरात महाद्वाराच्या पायरी खाली संत नामदेव संजीवन समाधी घेणार आहेत, हे समजले. सेनाजी मजल दरमजल करीत आळंदीहून पंढरीस पोहोचले. ही वार्ता समजल्याने सेनाजीना आत्यंतिक वेदना झाल्या. सेनाजींनी पायरीजवळच नामदेवांच्या चरणांचे दर्शन

घेतले. नामदेवांच्या समाधीची तयारी झाली होती. विठ्ठलनामाच्या गजरात नामदेव । समाधीस्थ झाले. नामदेवांच्या समाधीनंतर संत जनाबाई व नामदेवांच्या सर्व । समकालीन परिवारातील संतांनी एका मागे एक समाधी घेतल्या. हे समाधी सोहळे संत सेनाजींनी विषण्ण मनाने डोळ्यांनी पाहिले.

या सर्व घटना त्यांच्या डोळ्यांसमोर घडत होत्या. त्यामुळे, सेनाजींच्या मनावर सतत त्याचे आघात होत गेले. संत नामदेवांच्या संदर्भात सेनाजींनी श्रीनामदेव समाधी प्रसंगी आरती लिहिलेली असावी. असे भाविकांचे मत आहे.

"भक्तामाजी अग्रगणी। तूचि एक आहे मनी।

वैकुंठीच्या ध्वजा आणिल्या भूतळा लागोनि ॥ १ ॥

जयजयाजी महाराजा। जिवलगा नामया॥

आरती करीता चित्त रंगले तब पाया॥ २॥

आवंढ्या नागनाथी देऊळ फिरविले॥

मृत प्रेत गाय कीर्तनी उठविले॥ ३॥

प्रत्यक्ष परब्रह्म ज्ञानेश्वर अवतार।

घ्यावया भक्ती सुखी केला जगाचा उद्घार॥४॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

संत सेना महाराजांनी रचलेला हा अभंग संत नामदेव महाराजांच्या महान भक्तीचे आणि त्यांच्या अलौकिक कार्याचे वर्णन करतो. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, त्याचे विस्तृत विवेचन, आणि त्यातून मिळणारा निष्कर्ष आपण पाहूया.

अभंगाचा आरंभ
हा अभंग संत नामदेवांच्या अतुलनीय भक्तीला आणि त्यांच्या सामर्थ्याला वंदन करतो. नामदेव महाराजांचे स्थान भक्तांमध्ये अग्रगण्य असून, त्यांचे कार्य केवळ प्रापंचिक नव्हे, तर अलौकिक होते, हे या अभंगातून स्पष्ट होते. संत सेना महाराजांनी नामदेवांच्या चरित्रातील काही महत्त्वाच्या घटनांचा उल्लेख करून त्यांची महती सिद्ध केली आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन

कडवे पहिले:
"भक्तामाजी अग्रगणी। तूचि एक आहे मनी।
वैकुंठीच्या ध्वजा आणिल्या भूतळा लागोनि ॥ १ ॥"

अर्थ: भक्तांमध्ये तुम्हीच (नामदेव महाराज) अग्रगण्य आहात, हेच माझ्या मनात आहे. तुम्ही वैकुंठातील (विष्णूलोकातील) ध्वजा पृथ्वीवर आणल्या.

विस्तृत विवेचन: या कडव्यात संत सेना महाराज नामदेव महाराजांना भक्तांमध्ये श्रेष्ठ असे संबोधतात. 'तूचि एक आहे मनी' म्हणजे नामदेवांचे अद्वितीय स्थान त्यांच्या मनात बिंबले आहे. नामदेव महाराजांची भक्ती इतकी उत्कट होती की ते थेट परमेश्वराशी संवाद साधत असत. 'वैकुंठीच्या ध्वजा आणिल्या भूतळा लागोनि' या ओळीचा अर्थ प्रतीकात्मक आहे. वैकुंठ म्हणजे विष्णूचे निवासस्थान, जे परम शांतीचे आणि भक्तीचे प्रतीक आहे. तेथील ध्वजा पृथ्वीवर आणणे म्हणजे, नामदेवांनी आपल्या भक्तीच्या सामर्थ्याने परमेश्वरी तत्त्व आणि वैकुंठीय आनंद या मर्त्यलोकात आणला. त्यांनी लोकांना भक्तीचा सोपा मार्ग दाखवून वैकुंठाची अनुभूती इथेच दिली. त्यांच्या कीर्तनामुळे आणि भक्तीमुळे पृथ्वीवर जणू वैकुंठासारखे वातावरण निर्माण झाले, जिथे देवभक्तीचा ध्वज नेहमी फडकत राहिला. उदाहरणार्थ, संत नामदेवांच्या कीर्तनात अनेक लोक भगवंताशी एकरूप झाल्याचे अनुभवत असत, हे वैकुंठ पृथ्वीवर अनुभवण्यासारखेच होते.

कडवे दुसरे:
"जयजयाजी महाराजा। जिवलगा नामया॥
आरती करीता चित्त रंगले तब पाया॥ २॥"

अर्थ: तुमचा जयजयकार असो, हे महाराजा, हे जिवलग नामदेवा. तुमची आरती करताना माझे चित्त (मन) तुमच्या चरणी रंगून गेले आहे.

विस्तृत विवेचन: हे कडवे नामदेव महाराजांच्या चरणी श्रद्धा आणि भक्ती अर्पण करणारे आहे. 'जयजयाजी महाराजा' हा उद्गार त्यांच्या प्रति आदर आणि गौरव व्यक्त करतो. 'जिवलगा नामया' या संबोधनातून संत सेना महाराजांचा नामदेवांबद्दलचा अत्यंत जिव्हाळा आणि आत्मीयता दिसून येते. नामदेव महाराज केवळ एक संत नसून, ते त्यांचे जिवलग मित्र आणि मार्गदर्शक आहेत. 'आरती करीता चित्त रंगले तब पाया' ही ओळ संत सेना महाराजांच्या नामदेवांवरील अनन्यसाधारण भक्तीचे दर्शन घडवते. आरती करणे हे देवाप्रती किंवा संतांप्रती आदर व्यक्त करण्याचे एक माध्यम आहे. येथे, संत सेना महाराजांचे मन नामदेवांच्या चरणी पूर्णपणे लीन झाले आहे. हे दर्शवते की नामदेवांच्या भक्तीचे आणि अस्तित्वाचे तेज इतके प्रभावी होते की इतरांनाही त्यांच्यातच परब्रह्म दिसत होते. हे केवळ बाह्य पूजा नसून, आत्मिक समर्पण आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.06.2025-सोमवार.
===========================================