संत सेना महाराज-जय जयजी विष्णुदास। भक्तिभाव तुझा कैसा-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

                संत सेना महाराज-

        महायात्रा (समाधी)-

सेनार्जीच्या अनेक चरित्रकारांनी सेनाजी हे महाराष्ट्राबाहेर जन्माला आले, महाराष्ट्रात वीस वर्षे वारकरी संप्रदायाच्या संत समुदायात राहिले, असे सांगतात. त्यामुळे त्यांची कविता मराठी मातीशी एकरूप झाली. ते पांडुरंगाच्या भक्तीत

रममाण झाले. उत्तर भारताच्या यात्रेला गेले व शेवटी मध्यप्रदेश बांधवगढ येथे त्यांची जीवनज्योत अखंड तेवत राहिली. सेनार्जींचे अखेरचे दिवस जवळ येत होते. राजा वीरसिंह त्या वेळी राजाधीश होता. सेनाजी बांधवगडात अतिशय विरक्त वृत्तीने वागून अखंड ध्यानधारणा करीत असत. सतत पंढरीच्या पांडुरंगाचे स्मरण करीत असत. त्यांची चित्तवृत्ती पूर्ण विरून गेली होती. निराकाराची समाधी लागली.

सेनाजींच्या जीवनयात्रेच्या समाप्तीच्या संदर्भात निळोबा म्हणतात

 "जय जयजी विष्णुदास। भक्तिभाव तुझा कैसा॥

जन्मोती न्हावियाचे वंशी। भक्ति केली तुवा भोळी॥

प्रत्यक्ष पूर्णब्रह्म दावी। राजयासी आरसा ॥

दावियेले कौतुक। देव पूजेचिये वेळी ॥

श्रावण वद्य द्वादशी। सेना बैसे समाधीसी।

निळा शरण प्रेमभावे। विष्णुदास सोनियासी॥"

संत निळोबांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ: संत सेना न्हावी-

संत निळोबा महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी आहेत. तुकाराम महाराजांचे समकालीन असलेले निळोबा हे तुकोबांच्या विचारांचे आणि भक्तीचे पाईक होते. त्यांनी आपल्या अभंगातून अनेक संतांच्या गौरवपर रचना केल्या आहेत, त्यापैकीच एक म्हणजे संत सेना न्हावी यांच्यावर रचलेला हा अभंग. या अभंगातून निळोबांनी सेना न्हावींच्या अलौकिक भक्तीचे, त्यांच्या जीवनातील चमत्काराचे आणि त्यांच्या विठ्ठलनिष्ठेचे हृदयस्पर्शी वर्णन केले आहे.

अभंगाचा आरंभ आणि पूर्वपीठिका
हा अभंग संत सेना न्हावी यांच्या जीवनकार्याचा आणि त्यांच्या भक्तीचा गौरव करतो. संत निळोबांनी सेना न्हावींच्या आयुष्यातील एका प्रसिद्ध घटनेचा संदर्भ घेऊन त्यांची थोरवी गायली आहे, ज्यात साक्षात परमेश्वराने सेना न्हावींचे रूप घेऊन राजाच्या दरबारी न्हाव्याचे काम केले होते. या घटनेतून सेना महाराजांची भक्ती किती खरी आणि निस्सीम होती हे निळोबांना अधोरेखित करायचे आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन-

१. "जय जयजी विष्णुदास। भक्तिभाव तुझा कैसा॥"
अर्थ: हे विष्णूचे दास असलेल्या सेना महाराजा, तुमचा भक्तिभाव किती अद्भुत आहे! तुमचा जयजयकार असो.

विवेचन: या पहिल्याच ओळीत संत निळोबा सेना न्हावींना 'विष्णुदास' म्हणून संबोधून त्यांचा गौरव करतात. 'जय जयजी' या उद्गारातून निळोबा सेना महाराजांप्रति असलेला आदर आणि त्यांच्या भक्तीविषयी असलेले कौतुक व्यक्त करतात. येथे 'विष्णुदास' म्हणजे विष्णूचा, म्हणजेच विठ्ठलाचा अनन्य भक्त. त्यांची भक्ती इतकी श्रेष्ठ आहे की निळोबांनाही आश्चर्य वाटून ते विचारतात, "तुमचा भक्तिभाव नेमका कसा आहे?" हा प्रश्न म्हणजे त्यांच्या भक्तीच्या खोलीला दिलेली दादच आहे. या ओळीतून सेना महाराजांच्या भक्तिमार्गातील स्थानाचे महत्त्व अधोरेखित होते.

२. "जन्मोती न्हावियाचे वंशी। भक्ति केली तुवा भोळी॥"
अर्थ: तुमचा जन्म न्हाव्याच्या कुळात झाला, तरीही तुम्ही किती निष्कपट (भोळी) भक्ती केलीत!

विवेचन: या कडव्यात निळोबा सेना न्हावींच्या जन्माचे आणि त्यांच्या भक्तीचे वैशिष्ट्य सांगतात. त्या काळात समाजव्यवस्थेत काही विशिष्ट व्यवसायांना कमी लेखले जात असे. न्हाव्याचा व्यवसाय हा त्यापैकीच एक होता. परंतु, सेना महाराजांनी जन्माने मिळालेल्या परिस्थितीची पर्वा न करता, कोणत्याही आडपडद्याशिवाय, अगदी साध्या आणि सरळ मनाने परमेश्वराची भक्ती केली. 'भोळी' या शब्दाचा अर्थ येथे निष्कपट, सरळ, निस्वार्थ आणि कोणत्याही अपेक्षेशिवाय केलेली भक्ती असा आहे. या भक्तीत दिखावा नव्हता, कसलीही अपेक्षा नव्हती, केवळ परमेश्वरावर अढळ श्रद्धा होती. त्यामुळे त्यांच्या भक्तीला कोणतीही जात, धर्म किंवा वंश आड येऊ शकला नाही हे यातून सिद्ध होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.07.2025-बुधवार.
===========================================