कृषी क्षेत्रात सुधारणांची गरज- कृषी क्षेत्रात सुधारणांची आवश्यकता -

[Atul Kaviraje]

कृषी क्षेत्रात सुधारणांची गरज-

कृषी क्षेत्रात सुधारणांची आवश्यकता -

कृषी क्षेत्रात सुधारणांची आवश्यकता: भारताच्या भविष्याची (पाया) पायाभरणी 🚜🌾
भारत एक कृषीप्रधान देश आहे, जिथे शेती ही अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे आणि देशातील मोठ्या लोकसंख्येसाठी उपजीविकेचे मुख्य साधन आहे. तथापि, या महत्त्वपूर्ण क्षेत्रात अनेक आव्हाने आहेत ज्यांना तातडीने सुधारणांची आवश्यकता आहे जेणेकरून शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवता येईल, अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करता येईल आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था मजबूत करता येईल. कृषीमधील सुधारणा केवळ आर्थिक विकासासाठीच नव्हे, तर सामाजिक समानता आणि पर्यावरणीय स्थिरतेसाठी देखील महत्त्वपूर्ण आहेत. 🇮🇳

कृषी क्षेत्रात सुधारणांची आवश्यकता आणि विवेचन (१० प्रमुख मुद्दे) 🌟
शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवणे: भारतात अनेक शेतकरी अजूनही दारिद्र्यरेषेखाली जीवन जगत आहेत. पिकांची कमी किंमत, बाजारापर्यंत मर्यादित पोहोच आणि मध्यस्थांचे प्राबल्य त्यांच्या उत्पन्नावर परिणाम करते. उत्पन्न दुप्पट करण्याचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी संरचनात्मक सुधारणा आवश्यक आहेत. 💰

उदाहरण: योग्य किमान आधारभूत किंमत (MSP) सुनिश्चित करणे आणि शेतकऱ्यांना थेट बाजाराशी जोडण्यासाठी इलेक्ट्रॉनिक ट्रेडिंग प्लॅटफॉर्म (उदा. e-NAM) चा विस्तार करणे.

जलव्यवस्थापनात सुधारणा: भारतातील शेती मोठ्या प्रमाणात मान्सूनवर अवलंबून आहे. अनियमित पाऊस आणि भूजलाचा अतिवापर यामुळे पाणीटंचाई वाढत आहे. कार्यक्षम जलवापर प्रणालींचा अवलंब करणे महत्त्वाचे आहे. 💧

उदाहरण: सूक्ष्म सिंचनाला (ठिबक आणि तुषार सिंचन) प्रोत्साहन देणे, पर्जन्यजल संचयन आणि कालव्यांचे आधुनिकीकरण करणे.

पायाभूत सुविधांचा विकास: ग्रामीण रस्ते, शीतगृह (cold storage) सुविधा आणि प्रक्रिया युनिट्सच्या कमतरतेमुळे काढणीनंतर मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते. मजबूत कृषी-पायाभूत सुविधांचे निर्माण आवश्यक आहे. 🏗�

उदाहरण: शेतकऱ्यांना त्यांची उत्पादने सहजपणे बाजारात पोहोचवता यावी यासाठी गावांना जोडणारे पक्के रस्ते बांधणे आणि उत्पादन खराब होण्यापासून वाचवण्यासाठी अधिक शीतगृहे (cold storage) बांधणे.

कर्जाची उपलब्धता आणि वित्तीय समावेशन: लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांना बऱ्याचदा संस्थात्मक कर्जापर्यंत पोहोचण्यात अडचणी येतात, ज्यामुळे ते सावकारांच्या तावडीत सापडतात. सोप्या आणि परवडणाऱ्या कर्ज सुविधा उपलब्ध करून देणे महत्त्वाचे आहे. 💳

उदाहरण: किसान क्रेडिट कार्ड (KCC) अधिक सुलभ बनवणे आणि स्वयं-सहायता गटांच्या (SHGs) माध्यमातून ग्रामीण कर्ज पुरवठा वाढवणे.

कृषी विविधीकरण: भात आणि गहू यांसारख्या काही पिकांवर जास्त अवलंबून राहणे जमिनीच्या आरोग्यासाठी आणि शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नासाठी दोन्हीसाठी हानिकारक आहे. उच्च मूल्याच्या पिकांच्या (उदा. फळे, भाज्या, फुले) लागवडीला आणि पशुधनाच्या पालनाला प्रोत्साहन दिले पाहिजे. 🍎🥕

उदाहरण: शेतकऱ्यांना कडधान्ये, तेलबिया आणि फळबागांच्या लागवडीसाठी प्रोत्साहित करणे, ज्यामुळे चांगले उत्पन्न मिळू शकते.

तांत्रिक उन्नती आणि नवोपक्रम: जुन्या शेतीच्या पद्धतींमुळे उत्पादकता कमी राहते. आधुनिक कृषी उपकरणे, प्रगत बियाणे आणि डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर उत्पादन वाढविण्यात मदत करेल. 🤖

उदाहरण: ड्रोनचा वापर करून पिकाच्या आरोग्याचे निरीक्षण करणे, स्मार्टफोन ॲप्सद्वारे हवामानाची माहिती आणि बाजारातील किमतींपर्यंत पोहोच उपलब्ध करून देणे.

बाजार सुधारणा: कृषी उत्पन्न बाजार समित्यांच्या (APMC) सध्याच्या प्रणालीमध्ये अनेक कमतरता आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनाची योग्य किंमत मिळत नाही. मुक्त आणि स्पर्धात्मक बाजाराची आवश्यकता आहे. 🛒

उदाहरण: शेतकऱ्यांना त्यांची उत्पादने कुठेही विकण्याचे स्वातंत्र्य देणे आणि एक राष्ट्रीय कृषी बाजार प्रणाली मजबूत करणे.

भू-सुधार आणि चकबंदी: विखंडित आणि लहान जमीन धारणे (land holdings) आधुनिक शेतीसाठी एक अडचण आहे. वैज्ञानिक भूव्यवस्थापन आणि चकबंदीमुळे कार्यक्षमता वाढेल. 📐

उदाहरण: लहान भूखंडांचे मोठ्या आणि व्यवहार्य युनिट्समध्ये एकत्रीकरण (consolidate) करणे जेणेकरून कृषी यंत्रांचा प्रभावीपणे वापर करता येईल.

पर्यावरणीय स्थिरता: रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या अतिवापरामुळे जमिनीचे आरोग्य खराब होत आहे आणि जैवविविधता कमी होत आहे. सेंद्रिय शेतीला आणि शाश्वत पद्धतींना प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. ♻️

उदाहरण: शेतकऱ्यांना सेंद्रिय खते आणि नैसर्गिक कीटकनाशके वापरण्यासाठी प्रशिक्षण आणि प्रोत्साहन देणे.

कृषी शिक्षण आणि विस्तार सेवा: शेतकऱ्यांना नवीन तंत्रज्ञान, बाजाराची माहिती आणि सरकारी योजनांबद्दल पुरेसे ज्ञान नसते. प्रभावी विस्तार सेवा प्रदान करणे महत्त्वाचे आहे. 🧑�🏫

उदाहरण: कृषी विद्यापीठे आणि कृषी विज्ञान केंद्रांच्या (KVKs) माध्यमातून शेतकऱ्यांपर्यंत नवीनतम संशोधन आणि सर्वोत्तम पद्धती पोहोचवणे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.07.2025-गुरुवार.
===========================================