भारतात बेरोजगारीची समस्या- भारतातील बेरोजगारीची समस्या -

[Atul Kaviraje]

भारतात बेरोजगारीची समस्या-

भारतातील बेरोजगारीची समस्या -

भारतातील बेरोजगारीची समस्या: एक गंभीर आव्हान आणि समाधानाचा मार्ग 📊📉
भारत, एक युवा राष्ट्र असल्याने, जिथे जगातील सर्वात मोठी युवा लोकसंख्या निवास करते, तिथे बेरोजगारीची समस्या एक गंभीर आव्हान बनली आहे. हा केवळ एक आर्थिक मुद्दा नाही, तर एक सामाजिक आणि मानवीय संकट देखील आहे जे तरुणांची स्वप्ने मोडते आणि देशाच्या विकासाची गती कमी करते. रोजगाराच्या संधींची कमतरता, शिक्षण आणि कौशल्य यांच्यातील विसंगती आणि आर्थिक मंदी यांसारखे अनेक घटक या समस्येला अधिक जटिल बनवत आहेत. या समस्येचे निराकरण करणे भारताच्या भविष्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. 🇮🇳

भारतातील बेरोजगारीची समस्या आणि विवेचन (१० प्रमुख मुद्दे) 🌟
लोकसंख्या वाढ आणि रोजगाराच्या संधी: भारताची प्रचंड आणि वाढती लोकसंख्या रोजगार निर्मितीवर सतत दबाव निर्माण करते. दरवर्षी लाखो तरुण कार्यबलात (workforce) सामील होतात, परंतु पुरेशा नोकऱ्यांची निर्मिती होत नाही. 📈

उदाहरण: शेतीतून विस्थापित झालेल्या मजुरांना उत्पादन किंवा सेवा क्षेत्रात त्वरित रोजगार मिळत नाही, ज्यामुळे प्रच्छन्न बेरोजगारी (disguised unemployment) वाढते.

कौशल्याची कमतरता (Skill Gap): भारतीय शिक्षण प्रणाली उद्योगांच्या गरजांनुसार कौशल्ये प्रदान करत नाही. कॉलेजमधून शिक्षण पूर्ण करून बाहेर पडणाऱ्या अनेक तरुणांमध्ये आवश्यक व्यावहारिक कौशल्यांची कमतरता असते, ज्यामुळे ते रोजगारासाठी तयार नसतात. 🧑�🎓

उदाहरण: मोठ्या संख्येने अभियांत्रिकी पदवीधर असूनही, आयटी आणि उत्पादन क्षेत्रांमध्ये विशिष्ट कौशल्य असलेल्या व्यावसायिकांची कमतरता.

औपचारिक क्षेत्रात (Formal Sector) धीमी वाढ: भारतात संघटित क्षेत्रात (formal sector) रोजगार निर्मितीची गती धीमी राहिली आहे, तर असंघटित क्षेत्रात (informal sector) बहुतेक रोजगार आहेत जे कमी वेतन आणि असुरक्षित असतात. 🏢

उदाहरण: लहान प्रमाणावरचे उद्योग आणि स्टार्ट-अप्सना प्रोत्साहन देण्यात कमतरता, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर रोजगार निर्मिती होत नाहीये.

कृषी क्षेत्रावरील अत्यधिक अवलंबित्व: भारतातील मोठी लोकसंख्या अजूनही शेतीवर अवलंबून आहे, जिथे हंगामी बेरोजगारी (seasonal unemployment) आणि प्रच्छन्न बेरोजगारी (disguised unemployment) सामान्य आहे. शेतीबाहेर रोजगाराच्या पुरेशा संधी नाहीत. 🚜

उदाहरण: कापणी आणि पेरणीच्या हंगामाव्यतिरिक्त, शेतकरी अनेकदा बेरोजगार असतात किंवा त्यांच्याकडे पुरेसे काम नसते.

गुंतवणूक आणि आर्थिक विकासात घट: खासगी गुंतवणुकीतील घट आणि धीमी आर्थिक वाढ रोजगार निर्मितीवर थेट परिणाम करते. जेव्हा अर्थव्यवस्था धीमी असते, तेव्हा कंपन्या नवीन भरती कमी करतात. 📉

उदाहरण: कोविड-१९ (COVID-19) महामारी दरम्यान आर्थिक घडामोडींमध्ये घट झाल्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर नोकऱ्या गेल्या.

सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांची (MSMEs) आव्हाने: MSMEs हे रोजगार निर्मितीचे प्रमुख स्रोत आहेत, परंतु त्यांना अनेकदा भांडवल, तंत्रज्ञान आणि बाजारापर्यंत पोहोचण्यासारख्या आव्हानांचा सामना करावा लागतो, ज्यामुळे त्यांची वाढ बाधित होते. 🏭

उदाहरण: लहान उद्योगांना बँक कर्ज मिळवण्यात अडचण येणे किंवा सरकारी धोरणे जटिल असणे.

सरकारी धोरणे आणि त्यांच्या अंमलबजावणीतील कमतरता: रोजगार निर्मितीसाठी अनेक सरकारी योजना आहेत, परंतु त्यांच्या प्रभावी अंमलबजावणीत अडथळे येतात, ज्यामुळे त्यांचा पूर्ण लाभ लक्ष्यित वर्गापर्यंत पोहोचत नाही. 📝

उदाहरण: 'मेक इन इंडिया' (Make in India) किंवा 'स्किल इंडिया' (Skill India) सारख्या उपक्रमांना अपेक्षित परिणाम न मिळणे.

पायाभूत सुविधांचा अभाव: चांगले रस्ते, वीज आणि इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी यांसारख्या पायाभूत सुविधांच्या कमतरतेमुळे ग्रामीण आणि दुर्गम भागांमध्ये उद्योग उभारणे कठीण होते, ज्यामुळे तेथे रोजगाराच्या संधी कमी होतात. 🌐

उदाहरण: ग्रामीण भागातील उद्योगांसाठी विश्वसनीय वीज पुरवठ्याचा अभाव.

स्वयंचलनीकरण (Automation) आणि तांत्रिक बदल: स्वयंचलनीकरण आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या वाढीमुळे काही क्षेत्रांतील नोकऱ्या विस्थापित होत आहेत, ज्यामुळे कार्यबलाला नवीन कौशल्ये शिकण्याचे आव्हान आहे. 🤖

उदाहरण: उत्पादन क्षेत्रात रोबोटिक्सचा वापर काही मॅन्युअल नोकऱ्या संपुष्टात आणू शकतो.

अनौपचारिक क्षेत्राचे वर्चस्व: भारतातील बहुतेक कार्यबल अनौपचारिक क्षेत्रात कार्यरत आहे, जिथे कामगारांना सामाजिक सुरक्षा, निश्चित वेतन किंवा इतर लाभ मिळत नाहीत, ज्यामुळे त्यांची आर्थिक स्थिती असुरक्षित राहते. 👷�♂️

उदाहरण: दैनंदिन मजुरीवर काम करणारे मजूर जे हवामानावर किंवा कामाच्या उपलब्धतेनुसार रोजगार मिळवतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.07.2025-गुरुवार.
===========================================