संत सेना महाराज-विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा-1

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

वारकरी संप्रदायातील अनेक तीर्थक्षेत्रांना त्यांनी केवळ भेटी दिल्या नाहीत, तर ते महिनोंमहिने मुक्काम करीत, ज्ञानदेवादी भावंडे यांच्यावर सेनाजींचे खूप प्रेम होते, भक्ती होती. विशेषतः पंढरपूर, आळंदी, सासवड, त्र्यंबकेश्वर या ठिकाणी असलेल्या संजीवन समाधीस्थळांना त्यांनी भेटी दिल्या आहेत, हे त्यांच्या तीर्थमाहात्म्य अभंगातून दिसते.

     "विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा॥

     पायी ठेवूनिया माथा। अवधी वारली चिंता॥

     समाधान चित्ता। डोळा श्रीमुख पाहतात।

     बहुजन्मी केला त्याग। सेना देखे पांडुरंग ॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होऊन गेले. त्यांच्या अभंगांमधून भक्तीचा, शरणागतीचा आणि परमार्थाचा अनमोल ठेवा प्रकट होतो. प्रस्तुत अभंग हा त्यांच्या आंतरिक अनुभवाची, विठ्ठलावरील अढळ श्रद्धेची आणि त्यातून प्राप्त झालेल्या समाधानाची सुंदर अभिव्यक्ती आहे.

अभंगाचा आरंभ (Introduction)
या अभंगाची सुरुवातच विठ्ठलाच्या मनमोहक रूपाच्या वर्णनाने होते. पंढरपूरचा विठ्ठल, जो विटेवर उभा आहे, त्याचे रूप हे केवळ बाह्य सौंदर्य नसून, ते साक्षात लावण्याचे, म्हणजेच सौंदर्याचे आणि आनंदाचे मूळ उगमस्थान आहे, असे संत सेना महाराज सांगतात. हा अभंग भक्ताच्या भगवंतावरील निस्सीम प्रेमाची आणि त्यातून मिळणाऱ्या शांतीची गाथा आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल विवेचन (Meaning and Deep Elaboration of Each Stanza)
१. "विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा॥"

अर्थ: पंढरपूरची मूर्ती विटेवर उभी आहे आणि ती जणू सौंदर्याचा गाभाच आहे, म्हणजेच सौंदर्याचे आणि आल्हादाचे सार आहे.

विवेचन: हे कडवे विठ्ठलाच्या रूपाचे वर्णन करते. 'लावण्याचा गाभा' म्हणजे केवळ शारीरिक सौंदर्य नव्हे, तर ते आत्मिक सौंदर्य, शांती आणि आनंद यांचा समुच्चय आहे. विटेवरील विठ्ठलाचे उभे रूप हे भक्तांसाठी चिरंतन स्फूर्तिस्थान आहे. त्याचे शांत आणि समभाव दर्शक रूप हे भक्तांच्या मनाला लगेच आकर्षित करते. जसे फुलाचा गाभा, त्याचे सौंदर्य आणि सुगंधाचे केंद्र असते, त्याचप्रमाणे विठ्ठल हे समस्त चराचराच्या सौंदर्याचे आणि परमानंदाचे मूळ स्वरूप आहे. संत सेना महाराज इथे विठ्ठलाच्या केवळ बाह्य रूपाचे वर्णन करत नाहीत, तर ते त्या रूपामागे असलेल्या ईश्वरी तत्त्वाचे आणि त्याच्या अगाध सामर्थ्याचेही दर्शन घडवतात. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे सूर्याचा प्रकाश सर्वत्र पसरतो, पण त्याचा मूळ गाभा एकच असतो, त्याचप्रमाणे विठ्ठल हे समस्त विश्वाच्या सौंदर्याचे आणि ऊर्जेचे केंद्र आहे.

२. "पायी ठेवूनिया माथा। अवधी वारली चिंता॥"

अर्थ: विठ्ठलाच्या चरणी माथा टेकवल्यावर (शरणागती पत्करल्यावर), सर्व चिंता नाहीशा झाल्या.

विवेचन: हे कडवे भक्ताच्या शरणागतीचे आणि त्यातून मिळणाऱ्या आंतरिक शांतीचे महत्त्व अधोरेखित करते. जेव्हा भक्त पूर्णपणे ईश्वराला शरण जातो, तेव्हा त्याच्या मनातील सर्व संशय, भीती आणि चिंता नष्ट होतात. हा केवळ प्रतीकात्मक माथा टेकवणे नाही, तर तो आत्मसमर्पणाचा भाव आहे. जीवनातील दुःख, अडचणी, भविष्यकाळाची अनिश्चितता यांमुळे मनात येणाऱ्या चिंता भगवंताच्या चरणी अर्पण केल्यावर मन पूर्णपणे हलके होते. ही एक प्रकारची मानसिक मुक्ती आहे, जिथे व्यक्ती स्वतःच्या मर्यादा ओळखून ईश्वरी शक्तीवर विश्वास ठेवते. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे एखादे लहान मूल आपल्या आई-वडिलांच्या कुशीत शिरल्यावर सुरक्षित आणि निश्चिंत होते, त्याचप्रमाणे भक्त जेव्हा भगवंताच्या चरणी स्वतःला पूर्णपणे वाहून घेतो, तेव्हा त्याला परम शांतीचा अनुभव येतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.07.2025-शुक्रवार.
===========================================