🏙️ ४ जुलै १९५० – हैदराबाद महापालिकेचा पहिला मास्टर प्लॅन-

[Atul Kaviraje]

ON 4TH JULY 1950, HYDERABAD MUNICIPAL CORPORATION ADOPTED ITS FIRST CITY MASTER PLAN.-

४ जुलै १९५० रोजी हैदराबाद महापालिकेने शहराचा पहिला मास्टर प्लॅन स्वीकारला.-

खाली ४ जुलै १९५० रोजी हैदराबाद महापालिकेने स्वीकारलेल्या पहिल्या शहर मास्टर प्लॅनवरील सविस्तर, विश्लेषणात्मक, आणि मराठीमध्ये इमोजी व प्रतीकांसह एक अभ्यासपूर्ण निबंध/लेख सादर केला आहे.

🏙� ४ जुलै १९५० – हैदराबाद महापालिकेचा पहिला मास्टर प्लॅन
📅 दिनांक: ४ जुलै १९५०
📍 स्थळ: हैदराबाद
🧭 विषय: शहरी नियोजन व शासकीय दृष्टीकोनातील ऐतिहासिक टप्पा

🔰 परिचय:
१९५० चा काळ – भारत नव्याने स्वतंत्र झाला होता. प्रत्येक राज्य, शहर, गाव नव्या उभारणीसाठी सज्ज होत होते.
अशा वेळी हैदराबाद महानगरपालिकेने (Hyderabad Municipal Corporation) ४ जुलै १९५० रोजी शहराच्या विकासासाठी पहिला अधिकृत "मास्टर प्लॅन" स्वीकारला.
ही घटना केवळ शहरी नियोजनाची सुरुवात नव्हे, तर आधुनिक शहरी भारताच्या दृष्टिकोनाचे प्रारंभिक उदाहरण होती.

📜🏛�🏗�

🧭 संदर्भ व ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:
हैदराबाद हे निजामशाहीतील एक समृद्ध व सांस्कृतिकदृष्ट्या संपन्न शहर

१९४८ मध्ये 'पोलीस अ‍ॅक्शन' नंतर हैदराबादचा भारतात समावेश

नव्या प्रशासनासाठी शहरी नियोजनाची गरज – रस्ते, नाले, जलव्यवस्था, वसाहती

✅ उदाहरण: शंकरबाग, मुझामजाही मार्केट, लाडबाजार इत्यादी ठिकाणी झपाट्याने लोकवस्ती वाढू लागली होती.

🧱 मुख्य मुद्दे (Mukhya Mudde):
1️⃣ मास्टर प्लॅन म्हणजे काय?
शहराच्या विकासाची दीर्घकालीन नकाशात्मक रूपरेषा

यात समाविष्ट असते: 🏘� वसाहती, 🛣� रस्ते, 🌳 उद्याने, 🏥 आरोग्य सेवा, 🏫 शिक्षण संस्था, आणि 🏭 औद्योगिक क्षेत्रे

2️⃣ हैदराबादचा पहिला मास्टर प्लॅन – वैशिष्ट्ये
५२ सेक्टरमध्ये शहराचे विभाजन

मुख्य रस्ते – उपमार्ग – गल्ल्या यांचा क्रमशः विकास

मुसळधार पावसामुळे होणाऱ्या पूर परिस्थितीची नियोजनपूर्व उपाययोजना

उद्यान, मैदान व सार्वजनिक जागा राखीव ठेवणे (Public Utility Spaces)

📐📊🌆

📍 मास्टर प्लॅनचे महत्त्व (Mahattva):
शिस्तबद्ध शहर रचना

अनियंत्रित वाढ थांबवणे

भविष्यातील गरजा लक्षात घेऊन विकास

संपत्तीचे नियोजनबद्ध वितरण

सार्वजनिक ठिकाणी अतिक्रमण रोखणे

समान नागरी सुविधा उपलब्ध करणे

सामाजिक समावेश आणि सुरक्षितता

झोपडपट्ट्यांमध्ये विकास आराखडे

जलस्रोत आणि रस्त्यांचे पुनर्रचना

औद्योगिक विकासाला गती

शहराजवळ स्वतंत्र औद्योगिक वसाहतींची संकल्पना

🏘�🌳🚧🏭

🧪 विश्लेषण (Vishleshan):
पैलू   योजना अंतर्गत दृष्टीकोन
🛣� वाहतूक   रिंग रोड आणि रेडियल रोड्स संकल्पना
🏞� पर्यावरण   जलाशय व हिरवळीचे संरक्षण
🏢 वसाहती   आर्थिक गटांनुसार वसाहत प्रभाग
🏭 उद्योग   जुबली हिल्सच्या पुढे औद्योगिक झोन

📚 उदाहरण व संदर्भ:
नवाब आली नवाज जंग यांचे मार्गदर्शनाखाली नगर नियोजन समितीने आराखडा तयार केला

'बेगमपेट ते चारमिनार' हा मुख्य रस्ता त्या वेळच्या योजनांचा भाग

शिवराम प्लॅनिंग कंसल्टंट्स यांनी १९६० पर्यंत पुढील सुधारणा सुचवल्या

🧩 प्रतीक व इमोजी सारांश:
इमोजी   अर्थ
🏙�   शहर
🗺�   मास्टर प्लॅन
🏞�   हरित क्षेत्र
🚧   विकासकामे
🏭   उद्योग क्षेत्र
📐   नगररचना
🧱   शिस्तबद्ध बांधकाम

✅ निष्कर्ष (Nishkarsh):
४ जुलै १९५० रोजी स्वीकारलेला हैदराबादचा मास्टर प्लॅन हे केवळ एक शहरी दस्तावेज नव्हते, तर ते एक प्रगत, कल्पक आणि दूरदृष्टीचा आरसा होते.
त्या योजनेमुळे पुढील दशके हैदराबादने नियोजनबद्ध शहरीकरणाचा आदर्श ठरवला, जो देशातील इतर शहरांसाठी प्रेरणा बनला.

🏁 समारोप (Samaropa):
आजही हैदराबादच्या विकासात त्या प्रथम मास्टर प्लॅनचा प्रभाव दिसून येतो.
पायाभूत सुविधा, वाहतूक मार्ग, नकाशात्मक शिस्त आणि सार्वजनिक संसाधनांचे नियोजन या साऱ्याला त्या दिवशीची पायाभरणी कारणीभूत ठरली.

📜 "शहर उभे राहते स्वप्नांनी, पण आकार घेतं आराखड्यांनी."

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.07.2025-शुक्रवार.
===========================================