संत सेना महाराज-शिवाचा अवतार। स्वामी निवृत्ती दातार-1-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

आराध्यदैवत विठ्ठलाविषयी निःसीम एकनिष्ठ भक्ती जन्मोजन्मी केलेल्या भक्तीचे फळ म्हणजे आज प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पांडुरंग पाहावयास मिळत आहे.

ज्ञानदेवादी भावंडांबद्दल अलौकिक असा कौटुंबिक वात्सल्य भाव असून या भावंडांच्या वडिलांचे म्हणजे विठ्ठलपंतांचे सेनाजी गुरुबंधू होते. ज्ञानदेव हे। अलौकिक प्रतिभावंत साहित्यिक, आध्यात्मिक क्षेत्रातील तत्त्ववेत्ते, त्यांच्याविषयी सेना म्हणे माझा ज्ञानदेव निधान। दाविली निजखुण ज्ञानदेव। आपल्या अनेक अभंगांमधून भावंडांविषयी अनन्यसाधारण भक्तिभाव व्यक्त करताना दिसतात. निवृत्तीनाथांबद्दल आदर व्यक्त करताना ते म्हणतात,

     "शिवाचा अवतार। स्वामी निवृत्ती दातार।

     तया माझा नमस्कार। वारंवार निरंतरा ॥...

     सेना घाली लोटांगण। वंदी निवृत्तीचे चरण॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होऊन गेले. त्यांनी आपल्या अभंगांतून भक्ती, शरणागती आणि गुरुमाहात्म्य यावर विशेष भर दिला आहे. प्रस्तुत अभंगात संत सेना महाराजांनी आपले सद्गुरू स्वामी निवृत्तीनाथ दातार यांच्या प्रति असलेली त्यांची अनन्यसाधारण भक्ती आणि आदर व्यक्त केला आहे. हा अभंग केवळ एक वंदन नसून, त्यात गुरुकृपेचे महत्त्व, शिष्याची नम्रता आणि ईश्वराशी एकरूप होण्याची प्रक्रिया दडलेली आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल विवेचन

येथे दिलेल्या अभंगाच्या दोन कडव्यांचा आपण सखोल अर्थ आणि विस्तृत विवेचन पाहूया:

कडवे पहिले: "शिवाचा अवतार। स्वामी निवृत्ती दातार। तया माझा नमस्कार। वारंवार निरंतरा ॥"
शब्दार्थ:

शिवाचा अवतार: शिवाचे (महादेवाचे) रूप, शिवाचा अंश.

स्वामी निवृत्ती दातार: संत निवृत्तीनाथ, जे ज्ञानेश्वर महाराजांचे ज्येष्ठ बंधू आणि गुरू होते. 'दातार' म्हणजे दान देणारा, ज्ञान देणारा.

तया माझा नमस्कार: त्यांना माझा नमस्कार असो.

वारंवार निरंतरा: पुन्हा पुन्हा, सतत, अखंडपणे.

भावार्थ:
या कडव्यात संत सेना महाराज आपल्या सद्गुरू स्वामी निवृत्तीनाथ दातार यांना साक्षात शंकराचा अवतार मानून त्यांना वारंवार, अखंडपणे नमस्कार करत आहेत.

विस्तृत विवेचन:
संत सेना महाराजांच्या या उद्गारांतून त्यांची गुरुनिष्ठा स्पष्ट दिसते. भारतीय संस्कृतीत गुरुला नेहमीच देवापेक्षा श्रेष्ठ मानले जाते, कारण गुरूच शिष्याला अज्ञानाच्या अंधारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे घेऊन जातो. येथे स्वामी निवृत्तीनाथ यांना 'शिवाचा अवतार' संबोधण्यामागे गहन अर्थ आहे. भगवान शिव हे सृष्टीच्या संहाराचे आणि पुनरुज्जीवनाचे प्रतीक आहेत. ते योगेश्वर आहेत, ज्ञानाचे आणि वैराग्याचे मूर्तिमंत स्वरूप आहेत. निवृत्तीनाथांना शिवाचा अवतार म्हणणे म्हणजे ते केवळ एक सामान्य मनुष्य नसून, त्यांच्यात ईश्वरी अंश आहे, ते ज्ञानाचे आणि मुक्तीचे दातृत्व करणारे आहेत, असे संत सेना महाराजांना सुचवायचे आहे.

'दातार' हा शब्द इथे अत्यंत महत्त्वाचा आहे. दातार म्हणजे दान देणारा. निवृत्तीनाथांनी शिष्यांना केवळ भौतिक गोष्टींचे दान दिले नाही, तर त्यांनी आत्मज्ञानाचे, भक्तीचे आणि मुक्तीचे दान दिले. त्यांनी शिष्यांच्या मनात असलेल्या अज्ञानाचा अंधार दूर करून त्यांना परमार्थाचा मार्ग दाखवला. या दातृत्वामुळेच ते सेना महाराजांना अत्यंत पूजनीय वाटतात.

'तया माझा नमस्कार। वारंवार निरंतरा ॥' या पंक्तींतून सेना महाराजांची नम्रता आणि गुरूंबद्दलची अपार श्रद्धा प्रकट होते. हा नमस्कार केवळ औपचारिक नाही, तर तो अंतःकरणातून केलेला आहे, ज्यात गुरूंबद्दलची कृतज्ञता आणि शरणागतीचा भाव आहे. 'वारंवार निरंतरा' म्हणजे एका क्षणासाठीही न थांबता, अखंडपणे केलेला नमस्कार. हे दर्शवते की संत सेना महाराजांच्या जीवनात गुरुस्मरण आणि गुरुवंदन हे नित्याचेच झाले होते, ते त्यांच्या अस्तित्वाचा अविभाज्य भाग बनले होते.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण:
ज्याप्रमाणे एकलव्याने द्रोणाचार्यांना गुरु मानून त्यांची मूर्ती समोर ठेवून धनुर्विद्येचे ज्ञान प्राप्त केले, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराज आपल्या गुरूंच्या केवळ शारीरिक उपस्थितीवर अवलंबून नसून, त्यांच्या तत्त्वज्ञानावर आणि त्यांच्या कृपेवर पूर्णपणे विश्वास ठेवतात. हा अखंड नमस्कार हेच दर्शवतो की गुरूंची शिकवण आणि त्यांचे आशीर्वाद हेच सेना महाराजांसाठी सर्वस्व होते. ज्याप्रमाणे सूर्य उगवला की अंधार नाहीसा होतो, त्याचप्रमाणे गुरुंच्या कृपेने शिष्याच्या जीवनातील अज्ञान आणि संशय दूर होतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.07.2025-शनिवार.
===========================================