संत सेना महाराज-शिवाचा अवतार। स्वामी निवृत्ती दातार-2-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे दुसरे: "सेना घाली लोटांगण। वंदी निवृत्तीचे चरण॥"
शब्दार्थ:

सेना घाली लोटांगण: संत सेना महाराज लोटांगण घालत आहेत (साष्टांग नमस्कार करत आहेत). लोटांगण घालणे म्हणजे जमिनीवर पूर्णपणे आडवे पडून नमस्कार करणे, हे अत्यंत आदराचे आणि शरणागतीचे प्रतीक आहे.

वंदी निवृत्तीचे चरण: निवृत्तीनाथांच्या चरणांना वंदन करत आहेत, म्हणजेच त्यांचे पाय धरून नमस्कार करत आहेत.

भावार्थ:
या कडव्यात संत सेना महाराज अत्यंत नम्रतेने आणि पूर्ण शरणागती भावनेने आपले सद्गुरू निवृत्तीनाथ यांच्या चरणांवर लोटांगण घालून वंदन करत आहेत.

विस्तृत विवेचन:
हे कडवे संत सेना महाराजांच्या गुरुभक्तीची पराकाष्ठा दर्शवते. 'लोटांगण घालणे' हे केवळ एक शारीरिक कृत्य नसून, ते अहंकाराचा त्याग, पूर्ण शरणागती आणि परम आदराचे प्रतीक आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती लोटांगण घालते, तेव्हा ती आपले शरीर आणि मन पूर्णपणे समोरच्या व्यक्तीच्या चरणांशी समर्पित करते. हे दर्शवते की शिष्याने आपला अहंकार बाजूला ठेवून स्वतःला गुरूंच्या पूर्णपणे स्वाधीन केले आहे. संत सेना महाराजांनी निवृत्तीनाथांना केवळ गुरू मानले नाही, तर त्यांना ईश्वरी अंशाचे रूप मानून त्यांच्या चरणी स्वतःला पूर्णपणे अर्पण केले आहे.

'वंदी निवृत्तीचे चरण' या पंक्तीतून गुरुचरणांचे महत्त्व अधोरेखित होते. हिंदू धर्मात चरणस्पर्श करणे हे आदराचे आणि आशीर्वादाचे प्रतीक मानले जाते. गुरूंच्या चरणांमध्ये ज्ञान, ऊर्जा आणि आशीर्वाद सामावलेले असतात अशी श्रद्धा आहे. सेना महाराजांनी निवृत्तीनाथांच्या चरणांना वंदन करून त्यांचे आशीर्वाद प्राप्त करण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. चरण हे गुरुंच्या कार्याचे, त्यांच्या ज्ञानाचे आणि त्यांच्या अस्तित्वाचे प्रतीक आहेत. त्यांच्या चरणांना वंदन करणे म्हणजे गुरुंच्या संपूर्ण अस्तित्वाला वंदन करणे होय.

ही कृती केवळ गुरुभक्ती दर्शवत नाही, तर ती शिष्याला आध्यात्मिक प्रगतीसाठी आवश्यक असलेल्या नम्रतेची आणि शरणागतीची आठवण करून देते. जोपर्यंत शिष्याच्या मनात अहंकार असतो, तोपर्यंत त्याला खऱ्या ज्ञानाची प्राप्ती होत नाही. लोटांगण घालून आणि चरण वंदन करून सेना महाराजांनी हा अहंकार पूर्णपणे त्यागला आहे, असे सूचित होते.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण:
ज्याप्रमाणे हनुमानाने श्रीरामाच्या चरणी स्वतःला पूर्णपणे समर्पित केले होते, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराजांनी निवृत्तीनाथांच्या चरणी पूर्णपणे शरणागती पत्करली आहे. ही शरणागतीच त्यांना आध्यात्मिक प्रगतीसाठी आणि ईश्वराशी एकरूप होण्यासाठी मदत करते. ज्याप्रमाणे नदी स्वतःला समुद्राला समर्पित करते आणि एकरूप होते, त्याचप्रमाणे शिष्याने गुरुचरणी समर्पित होऊन गुरुकृपेने ईश्वराशी एकरूप व्हावे.

समारोप आणि निष्कर्ष
संत सेना महाराजांचा हा अभंग त्यांची गुरुभक्ती, गुरुमाहात्म्य आणि गुरुकृपेचे महत्त्व यावर प्रकाश टाकतो. या अभंगातून पुढील प्रमुख निष्कर्ष निघतात:

गुरुदेवो भव: गुरू हा साक्षात ईश्वराचा अवतार असतो, हेच संत सेना महाराजांनी निवृत्तीनाथांना शिवाचा अवतार मानून सिद्ध केले आहे. गुरुंच्या ठिकाणी ईश्वराचेच रूप पहावे, ही भारतीय आध्यात्मिक परंपरेतील एक महत्त्वाची शिकवण आहे.

नम्रता आणि शरणागती: आध्यात्मिक मार्गावर प्रगती करण्यासाठी नम्रता आणि गुरूंना पूर्णपणे शरणागती पत्करणे अत्यंत आवश्यक आहे. सेना महाराजांनी लोटांगण घालून आणि चरण वंदन करून ही नम्रता आणि शरणागती स्पष्ट केली आहे.

अखंड गुरुस्मरण: 'वारंवार निरंतरा' या शब्दांतून अखंड गुरुस्मरण आणि गुरुवंदन महत्त्वाचे असल्याचे सूचित होते. गुरुस्मरण हे साधकाला नेहमी सन्मार्गावर ठेवते.

ज्ञानाचा आणि मुक्तीचा दाता: गुरू हा शिष्याला केवळ भौतिक ज्ञान देत नाही, तर तो आत्मज्ञान आणि मुक्तीचा मार्ग दाखवून अज्ञानाच्या बंधनातून मुक्त करतो, म्हणूनच त्यांना 'दातार' म्हटले आहे.

एकंदरीत, हा अभंग केवळ संत सेना महाराजांची गुरुभक्ती दर्शवत नाही, तर तो सर्व साधकांना गुरुकृपेचे महत्त्व आणि आध्यात्मिक प्रगतीसाठी आवश्यक असलेले सद्गुण शिकवतो. गुरूंच्या कृपेशिवाय कोणताही साधक ईश्वराचे खरे स्वरूप जाणू शकत नाही, हेच या अभंगाचे अंतिम सार आहे. हा अभंग आपल्याला गुरु-शिष्य परंपरेचे पावित्र्य आणि गुरुमाहात्म्याची आठवण करून देतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.07.2025-शनिवार.
===========================================