संत सेना महाराज-करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

प्रसंगाच्या वेळी, सेनाजींच्या रूपात विठ्ठलाने वीरसिंह राजाची सेवा केली. हा उल्लेख अनेकांच्या अभंगांमधून, ओवी, श्लोकांमधून आलेला आहे. ही कथा अतिशय अभिरुचीपूर्णपणे सांगितलेली दिसते. प्रत्यक्ष सेनाजींनी सुद्धा हा प्रसंग स्वतःच्या अभंगातून गायला. याची साक्ष खालीलप्रमाणे अशी आहे.

"करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण ॥ १ ॥

पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली॥२॥

मुख पाहता दर्पणी। आंत दिसे चक्रपाणी ॥ ३॥

कैसी झाली नवलपरी। वाटी- माझी दिसे हरी॥४ ॥

रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥५॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते. त्यांच्या अभंगातून विठ्ठलभक्ती, आत्मज्ञान आणि ईश्वरी कृपेचे महत्त्व प्रकट होते. प्रस्तुत अभंग हा संत सेना महाराजांच्या आध्यात्मिक अनुभवाचा आणि भगवंतावरील त्यांच्या दृढ श्रद्धेचा एक सुंदर आविष्कार आहे. या अभंगातून त्यांना आलेल्या आत्मप्रत्ययाचे आणि पांडुरंगाच्या कृपेने त्यांच्या जीवनात घडलेल्या चमत्काराचे वर्णन केले आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

1. "करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण ॥ १ ॥"

अर्थ: मी माझा नित्यनियम (ईश्वरभक्तीचा) करत असताना, राजाने मला बोलावले.

विस्तृत विवेचन: हे कडवे संत सेना महाराजांच्या आयुष्यातील एका महत्त्वाच्या प्रसंगाची सुरुवात करते. सेना महाराज हे व्यवसायाने न्हावी होते आणि त्यांचे प्रमुख कार्य राजाची सेवा करणे हे होते. त्याचबरोबर ते विठ्ठलाचे निस्सीम भक्त होते. त्यांच्या दिनचर्येचा अविभाज्य भाग म्हणजे नामस्मरण, भजन-पूजन आणि ध्यानधारणा. एके दिवशी ते आपल्या या नित्यनेमात, म्हणजे ईश्वराच्या ध्यानात मग्न असताना, अचानक राजाकडून त्यांना बोलावणे आले. ही परिस्थिती त्यांच्यासाठी एक द्वंद्व निर्माण करणारी होती – राजसेवा की ईश्वरसेवा? परंतु सेना महाराजांच्या बाबतीत, त्यांची भक्ती इतकी खोल होती की राजसेवेपेक्षा त्यांना ईश्वरी सेवा अधिक महत्त्वाची वाटत होती. त्यामुळे ते प्रथम आपल्या नित्यनियमाला प्राधान्य देतात. हा प्रसंग भक्ताच्या दृढ निश्चयाचे आणि प्राधान्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो.

2. "पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली॥२॥"

अर्थ: पांडुरंगाने कृपा केली आणि राजाची समजूत (किंवा राजाला पश्चात्ताप) झाली.

विस्तृत विवेचन: या कडव्यात अभंगाचा मुख्य चमत्कार आणि भगवंताची कृपा प्रकट होते. संत सेना महाराज नित्यनेमात असताना राजाच्या बोलावण्याकडे दुर्लक्ष करून प्रथम आपली भक्ती पूर्ण करतात. अशा वेळी राजाला क्रोध येणे स्वाभाविक होते. परंतु, भक्तवत्सल पांडुरंगाने आपल्या भक्ताची लाज राखण्यासाठी आणि त्याला संकटातून वाचवण्यासाठी स्वतः सेना महाराजांचे रूप घेतले आणि राजाची सेवा केली. राजाला हे कळले नाही की तो सेवा करणारा व्यक्ती सेना महाराज नसून प्रत्यक्ष पांडुरंग आहे. जेव्हा सेना महाराज नंतर राजासमोर उपस्थित झाले, तेव्हा राजाला आपली चूक कळली आणि त्याला पश्चात्ताप झाला. येथे 'उपरती' म्हणजे राजाला आपल्या क्रोधाचा पश्चात्ताप झाला किंवा त्याला सत्य परिस्थितीची जाणीव झाली. ही घटना भगवंताच्या भक्तावरील अगाध प्रेमाचे आणि त्याच्या रक्षणासाठी तो कोणत्याही थराला जाऊ शकतो याचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे द्रौपदीच्या वस्त्रहरणाच्या वेळी कृष्णाने तिची लाज राखली, त्याचप्रमाणे पांडुरंगाने सेना महाराजांच्या बाबतीत केले.

3. "मुख पाहता दर्पणी। आंत दिसे चक्रपाणी ॥ ३ ॥"

अर्थ: (जेव्हा) मी आरशात माझे मुख पाहिले, तेव्हा आत मला चक्रपाणी (विष्णू/विठ्ठल) दिसला.

विस्तृत विवेचन: हे कडवे संत सेना महाराजांना आलेल्या आत्मप्रत्ययाचे आणि परमानंदाचे वर्णन करते. जेव्हा राजाला सत्य परिस्थितीची जाणीव झाली आणि त्याने सेना महाराजांची क्षमा मागितली, तेव्हा सेना महाराजांनाही या चमत्काराबद्दल आश्चर्य वाटले. त्यांनी स्वतःचे मुख आरशात पाहिले असता, त्यांना स्वतःच्या चेहऱ्याऐवजी प्रत्यक्ष पांडुरंग, म्हणजेच विष्णू हातात चक्र घेतलेला, दिसू लागला. ही केवळ एक दृश्यानुभूती नव्हती, तर सेना महाराजांना झालेले आत्मज्ञान होते. त्यांना हे कळले की त्यांच्यात आणि भगवंतामध्ये आता कोणताही भेद राहिलेला नाही, ते भगवंतमय झाले आहेत. "अहं ब्रह्मास्मि" या उपनिषदीय तत्त्वाचा हा एक प्रकारे अनुभव होता, जिथे भक्ताला स्वतःच्या अस्तित्वात परमेश्वराचे दर्शन होते. हे ईश्वराशी एकरूप होण्याचे, द्वैत संपवून अद्वैताची अनुभूती घेण्याचे सर्वोच्च शिखर आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.07.2025-सोमवार.
===========================================