संत सेना महाराज-कोण भाग्य तया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

संत सेनाजींबद्दल समकालीन संतांमध्ये सश्रद्धभाव होता. सेनाज्जींचे महत्व्व व मोठेपण सर्वज्ञात होते. सेनाजींच्या बाबतीत विठ्ठलाचे प्रेम, तो चमत्कार संत चोखामेळ्यांचा मेहुणा संत निर्मळाचे पती संत बंका यांनी आपल्या अभंगातून सांगितला आहे. अर्थात हे उल्लेख खुप महत्वाचे आहेत. असे ते म्हणतात.

     "कोण भाग्य तया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी ॥ १ ॥

     घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥२॥..

     बंका म्हणे ज्याचे पवाडे। तो भक्त साकडे वारितसे॥४॥"

संत बंका यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

संत बंका यांच्या प्रस्तुत अभंगातून त्यांनी विनम्र सेवाभावाचे महत्त्व आणि देवाच्या भक्तांवरील असीम कृपा यावर प्रकाश टाकला आहे. या अभंगात त्यांनी एका न्हाव्याच्या (न्हावी म्हणजे Barber) उदाहरणातून हे पटवून दिले आहे की, देव कोणत्याही कामाला लहान किंवा मोठे मानत नाही, तर तो भक्ताच्या शुद्ध भावनेला महत्त्व देतो.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

पहिले कडवे: "कोण भाग्य तया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी ॥ १ ॥"
अर्थ: किती नशीबवान तो सेना न्हावी, ज्याचे 'नीच' मानले जाणारे काम (म्हणजे हजामत करणे) देव स्वतः करतो.

विवेचन:
या कडव्यात संत बंका यांनी एका सामान्य न्हाव्याच्या भाग्याचा गौरव केला आहे. 'नीच काम' या शब्दातून तत्कालीन समाजात हजामत करण्याच्या कामाला कमी दर्जाचे मानले जात होते हे सूचित होते. मात्र, संत बंका हे स्पष्ट करतात की, देवाला कोणत्याही कामाचा दर्जा महत्त्वाचा वाटत नाही. देवासाठी भक्ताचा निस्सीम भाव, भक्ती आणि समर्पण हेच महत्त्वाचे आहे. ज्या भक्तावर देव कृपा करतो, त्याचे अगदी साधेसुधे काम देखील देव स्वतः करतो, असे येथे सुचवले आहे. हे दर्शवते की देवाच्या दृष्टीत सर्व कामे समान आहेत आणि तो भक्ताच्या मदतीला धावून येतो, भले ते काम कितीही सामान्य असो. ही ओळ कर्म योगाचे महत्त्व देखील अधोरेखित करते, जिथे कोणतेही काम कमी-जास्त नसते, तर ते करण्यामागची भावना आणि निष्ठा महत्त्वाची असते.

दुसरे कडवे: "घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥२॥"
अर्थ: देव स्वतः धोकटी (म्हणजे वस्तारा ठेवण्याचे साधन) घेऊन त्या न्हाव्याच्या रूपाने हजामत करतो आणि बादशहास आरसा दाखवतो.

विवेचन:
या कडव्यामध्ये संत बंका यांनी देवाच्या सर्वव्यापीत्वाला आणि भक्तांसाठी तो कोणत्याही रूपात प्रकट होऊ शकतो याला अधोरेखित केले आहे. इथे 'बादशहा' हे रूपक आहे, जे उच्च किंवा प्रतिष्ठित व्यक्तीचे प्रतीक आहे. म्हणजे, देव केवळ सामान्य माणसांसाठीच नव्हे, तर मोठ्या आणि महत्त्वाच्या व्यक्तींसाठीही काम करतो. विशेषतः, तो आपल्या भक्तासाठी न्हाव्याचे रूप घेऊन हजामत करतो आणि त्याला आरसा दाखवतो. हा आरसा केवळ चेहरा दाखवत नाही, तर आत्मचिंतन आणि स्व-ज्ञानाचे प्रतीक देखील असू शकतो. देव आपल्या भक्ताला केवळ लौकिक मदतच करत नाही, तर त्याला आत्मज्ञानाच्या मार्गावरही घेऊन जातो असे यातून सूचित होते. हे उदाहरण देवाच्या अनंत लीलांचे आणि तो आपल्या भक्तांसाठी कशाप्रकारे भूमिका बदलून मदत करतो, याचे एक उत्तम उदाहरण आहे. देवाला कोणतीही मर्यादा नाही आणि तो आपल्या भक्ताच्या कल्याणासाठी काहीही करण्यास तयार असतो हेच यातून दिसते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.07.2025-बुधवार.
===========================================