संत सेना महाराज-सांवता, नामा, दामाजाण-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

सेनाजींच्या जवळपास उत्तर काळातील महाराष्ट्राबाहेरील संत कबीर, संत मीराबाई, नरसी मेहता, नानकदेवजींनी आपल्या रचनेतून नामनिर्देश केला आहे. उदाहरणार्थ कबीर म्हणतात, "सेना भक्त को संशय भेटो। आप भये हरी नाई किंवा "सेना भगतकी चाकरी किये। आप बने नापित भाई" असा दोन वेळा कबीरांच्या रचनेतून उल्लेख झालेला आहे. संत मीराबाई सेनाजींच्या संदर्भात "सेना जातका नाई वो।" तर संत नरसी मेहतांनी "बारो विरुद्ध घेटे कैसी भाई रे। सेना नायको साचो मीठो। आप मये दूर भाई रे।" असा मजकूर दिला असल्याचे (मराठी भाषेचा व वाङ्मयाचा इतिहास खंड १, बा० अ० भिडे) सांगितले आहे.

 सेना उत्तरकालीन संतांमध्ये संत एकनाथांनी आपल्या 'दिवटा' नामक भारुडामध्ये

     "सांवता, नामा, दामाजाण।

     नारा, म्हादा, गोंदा, विठा, कबीर कमाल पूर्ण।

     सेना जगमित्र नरसीब्राह्मण।

     दिवटे निष्ठती बया दार लाव॥"

संत एकनाथ महाराजांच्या 'दिवटा' भारुडाचा सखोल भावार्थ

आरंभ (Introduction)
संत एकनाथ महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते, ज्यांनी समाजाला प्रबोधन करण्यासाठी आणि भक्तीचा मार्ग दाखवण्यासाठी विविध प्रकारच्या रचना केल्या. त्यांच्या भारुडांमधून त्यांनी सामाजिक रूढी, अंधश्रद्धा आणि मानवी स्वभावातील दोष यांवर मार्मिक भाष्य केले. 'दिवटा' हे भारुड त्यापैकीच एक असून, ते वरवर पाहता एका सामान्य घरातील दृश्याचे वर्णन करताना दिसते, पण त्याचा आंतरिक अर्थ अत्यंत गहन आणि आध्यात्मिक आहे. या भारुडाच्या माध्यमातून एकनाथ महाराज आपल्याला आत्मज्ञानाचा, सद्गुरूंच्या मार्गदर्शनाचा आणि अंतिम मुक्तीचा संदेश देतात.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल विवेचन
भारुडातील कडवी आणि त्यांचे विस्तृत विवेचन खालीलप्रमाणे:

१. "सांवता, नामा, दामाजाण।"

अर्थ: या ओळीमध्ये संत एकनाथ महाराज भक्तश्रेष्ठ संत सावता माळी, संत नामदेव आणि संत दामाजीपंत या महान संतांचा उल्लेख करतात.

सखोल विवेचन: हे कडवे भारुडाची सुरुवात आहे आणि ते आपल्याला भक्तीमार्गातील प्रमुख आदर्श व्यक्तिमत्त्वांची ओळख करून देते. सावता माळी यांनी 'कांदा, मुळा, भाजी, अवघी विठाबाई माझी' असे म्हणत आपल्या शेतीच्या कामातच विठ्ठलाचे रूप पाहिले. त्यांचे कर्म हीच त्यांची भक्ती होती. संत नामदेव हे तर वारकरी संप्रदायाचे ध्वजवाहक, ज्यांनी नामस्मरणाच्या माध्यमातून परमेश्वर प्राप्तीचा मार्ग दाखवला. त्यांचे अभंग आजही भक्तांना प्रेरणा देतात. दामाजीपंत हे दुष्काळात सरकारी धान्य गरिबांना वाटून देणारे संत, ज्यांनी जीवाला जीव देणारी भक्ती आणि परोपकाराचा आदर्श घालून दिला. या तिन्ही संतांचा उल्लेख करून एकनाथ महाराज सांगतात की, हे सर्वजण ज्ञानाच्या, भक्तीच्या आणि सद्गुरूंच्या कृपेच्या 'प्रकाशाने' युक्त होते. ते केवळ आपले नाव 'जाणून' घेणारे सामान्य व्यक्ती नव्हते, तर त्यांच्याकडे दैवी ज्ञान आणि आत्मिक अनुभव होता. हा उल्लेख एक प्रकारे परमार्थाच्या मार्गातील दीपस्तंभ दर्शवतो.

२. "नारा, म्हादा, गोंदा, विठा, कबीर कमाल पूर्ण।"

अर्थ: या ओळीत संत नरहरी सोनार (नारा), संत महिपती (म्हादा), संत गोंदावाले (संदर्भानुसार गोंदा हे विठोबाचे भक्त), संत विठा (विठ्ठल किंवा विठाबाई), आणि संत कबीर या महान व्यक्तिमत्त्वांचा उल्लेख आहे.

सखोल विवेचन: हे कडवे विविध प्रादेशिक आणि सांप्रदायिक संतांना एकत्र आणते, जे अध्यात्मिक पूर्णत्वाचे प्रतीक आहेत. संत नरहरी सोनार यांनी आपल्या सुवर्णकामातून विठ्ठलाची मूर्ती घडवून आपली भक्ती सिद्ध केली. 'म्हादा' हे नाव संत महिपतींचे असावे, जे संत चरित्रांचे लेखक होते. 'गोंदा' हे विठ्ठलाचे एक रूप किंवा भक्त असावे. 'विठा' हे थेट विठ्ठलनामाचे प्रतीक आहे, जे वारकरी संप्रदायाचे आराध्य दैवत आहे. आणि 'कबीर' हे उत्तर भारतातील एक महान संत, ज्यांनी निर्गुण निराकार परब्रह्माची उपासना केली आणि जात-धर्माच्या पलीकडे जाऊन मानवतेचा संदेश दिला. 'कमाल पूर्ण' या शब्दांचा अर्थ असा आहे की, हे सर्व संत आपापल्या क्षेत्रात आणि भक्तीमार्गात परिपूर्ण होते. त्यांच्याकडे आत्मज्ञानाचा 'दिवटा' पूर्णत्वाने प्रज्वलित होता. ते केवळ बाह्य ज्ञानाने पूर्ण नव्हते, तर त्यांच्या अनुभवाने आणि अनुभूतीने ते परिपूर्ण झाले होते. या सर्वांच्या जीवनातून हेच सिद्ध होते की, भक्ती आणि ज्ञान कोणत्याही बाह्य बंधनांना मानत नाही आणि ते कोणालाही पूर्णत्व प्रदान करू शकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.07.2025-गुरुवार.
===========================================