संत सेना महाराज-सांवता, नामा, दामाजाण-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

३. "सेना जगमित्र नरसीब्राह्मण।"

अर्थ: या ओळीत संत सेना न्हावी, संत जगमित्र न्हावी, आणि संत नरसी मेहता (नरसी ब्राह्मण) यांचा उल्लेख आहे.

सखोल विवेचन: हे कडवे पुन्हा एकदा वेगवेगळ्या सामाजिक स्तरांतील संतांना एकत्र आणते, जे दाखवून देते की भक्ती आणि ज्ञान हे कोणत्याही जाती-पातीच्या किंवा व्यवसायाच्या पलीकडचे आहे. संत सेना न्हावी यांनी आपल्या व्यवसायातूनच भगवंताची सेवा केली आणि 'देवाची न्हावी' म्हणून ओळखले जाऊ लागले. 'जगमित्र न्हावी' हे देखील याच परंपरेतील संत असावेत. 'नरसी ब्राह्मण' हे गुजरातचे महान संत कवी नरसी मेहता यांचा उल्लेख आहे, ज्यांनी आपल्या अभंगांमधून आणि भजनांमधून कृष्णभक्तीचा प्रसार केला. त्यांच्या जीवनातील अनेक कथा त्यांच्या निस्सीम भक्तीची साक्ष देतात. 'ब्राह्मण' हा उल्लेख त्यांच्या जातीचा निर्देश करत असला तरी, एकनाथ महाराज हे दाखवून देतात की, भक्तीमध्ये केवळ बाह्य ओळख महत्त्वाची नसते, तर आंतरिक शुद्धता आणि समर्पण महत्त्वाचे असते. या संतांकडे आत्मज्ञानाचा 'दिवटा' होता, ज्यामुळे ते समाजातील भेदभावाला ओलांडून भगवंताशी एकरूप झाले. त्यांच्या जीवनातून हे स्पष्ट होते की, ईश्वरी कृपा सर्वांसाठी सारखीच असते, मग तो ब्राह्मण असो वा न्हावी.

४. "दिवटे निष्ठती बया दार लाव॥"

अर्थ: या ओळीचा वरवरचा अर्थ 'अहो बाई, दिवटे निष्ठून गेले (म्हणजे दिवे विझून गेले/दिव्यात तेल संपले), आता दार लावून घ्या' असा वाटतो. परंतु याचा आध्यात्मिक अर्थ खूप गहन आहे.

सखोल विवेचन: ही ओळ या भारुडाचा गाभा आहे. इथे 'दिवटे' म्हणजे केवळ पेटलेले दिवे नाहीत, तर ते 'ज्ञानदीप' किंवा 'ज्ञानरूपी दिवे' आहेत. 'निष्ठती' म्हणजे 'विझून जाणे' किंवा 'लोप पावणे' असा अर्थ नसून, ते 'निश्चितपणे स्थिर होणे' किंवा 'स्थिर होणे' या अर्थाने येते. जेव्हा मनुष्य आत्मज्ञानाच्या सर्वोच्च अवस्थेला पोहोचतो, तेव्हा त्याची बाह्य दृष्टी आणि वासनांचा अंधकार दूर होतो. 'बया दार लाव' म्हणजे केवळ घराचे दार लावणे नव्हे, तर ते बाह्य जगापासून, पंचेंद्रियांच्या आकर्षणापासून आणि मायेच्या पडद्यापासून 'दाराला' म्हणजेच मनाला बंद करणे होय. जेव्हा साधक पूर्णपणे आत्मज्ञानात स्थिर होतो, तेव्हा त्याला बाह्य जगाची गरज उरत नाही. त्याचे मन आत वळते आणि ते ब्रह्मांडात विलीन होते. संत एकनाथ महाराज सांगतात की, जेव्हा तुम्हाला संत-महात्म्यांच्या कृपेने आत्मज्ञानाचा 'दिवटा' प्राप्त होतो आणि तो तुमच्या अंतर्मनात स्थिर होतो, तेव्हा बाह्य वासनांचे दार बंद होते. तेव्हाच खरी शांती आणि मुक्ती मिळते. हे दार लावले म्हणजे साधक समाधी अवस्थेत जातो, जिथे द्वैतभाव संपतो आणि अद्वैत स्थिती अनुभवता येते. हे एक प्रकारे आत्मचिंतनाची आणि परमोच्च ध्यानाची अवस्था आहे, जिथे बाह्य जग विस्मृतीत जाते आणि केवळ आत्म्याचा प्रकाश राहतो.

समारोप (Conclusion)
संत एकनाथ महाराजांचे 'दिवटा' हे भारुड केवळ एक काव्यरचना नाही, तर ते एक गहन आध्यात्मिक रहस्य उलगडणारे एक महत्त्वाचे तत्त्वज्ञान आहे. वरवर पाहता ते एका सामान्य घरातील प्रसंगाचे वर्णन करत असले तरी, त्याचा खरा अर्थ आत्मज्ञानाशी, भक्तीशी आणि मुक्तीशी संबंधित आहे.

यातून एकनाथ महाराज सांगतात की, संत-महात्मे हे केवळ नावाने मोठे नसतात, तर त्यांच्याकडे आत्मज्ञानाचा 'दिवटा' प्रज्वलित असतो. त्यांच्या जीवनातून आपल्याला बाह्य जगाच्या मोहांना त्यागून आंतरिक शांततेकडे वळण्याचा संदेश मिळतो. हे भारुड आपल्याला शिकवते की, खरी समृद्धी आणि आनंद बाह्य गोष्टीत नसून, आपल्या अंतर्मनातील आत्म्याच्या प्रकाशात आहे. जेव्हा हा ज्ञानदीप आपल्या आत स्थिर होतो, तेव्हा सर्व मोह आणि वासनांचे दार बंद होते आणि मनुष्य खऱ्या अर्थाने मुक्त होतो.

निष्कर्ष (Summary/Inference)
'दिवटा' भारुडाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, संतांचे दाखले आणि त्यांच्या कार्यामुळे आपल्याला आत्मज्ञानाच्या मार्गाची जाणीव होते. मानवी जीवन हे केवळ भौतिक सुखांसाठी नाही, तर आत्म्याच्या उन्नतीसाठी आहे. जेव्हा साधक आपल्या अंतर्मनातील 'ज्ञानरूपी दिवट्याला' प्रज्वलित करतो आणि त्याला स्थिर करतो, तेव्हा त्याला बाह्य जगाच्या मोहांपासून मुक्ती मिळते. 'बया दार लाव' या ओळीतून एकनाथ महाराज आपल्याला सांगू इच्छितात की, आत्मज्ञान प्राप्त झाल्यावर बाह्य जगाकडे दुर्लक्ष करून, अंतर्मनाशी एकरूप होणे हीच खरी मुक्ती आहे. हे भारुड आजही आपल्याला आत्मचिंतन करण्याची आणि खऱ्या अर्थाने शांतता मिळवण्याची प्रेरणा देते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.07.2025-गुरुवार.
===========================================