संत सेना महाराज-सेना नानक पूजा करिता-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

(श्रीसंतसकलगाथा, श्रीएकनाथमहाराज अ० क्र० ३९६३, खंड २) दोन ठिकाणी संत सेनाजींचा उल्लेख केला आहे. एकनाथमहाराजांनी श्रीज्ञानदेव- नामदेव समकालीन सर्व संतांचा नामनिर्देश करून उत्तर भारतातील (हिंदी) संतांची नावे गुंफलेली आहेत. यामध्ये संत सेनाजींच्या नावाने रचना केली आहे.

     "सेना नानक पूजा करिता।

     देवने धोकटी लिया देखा॥"

(चरण क्र०२६)

संत एकनाथ महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ: "सेना नानक पूजा करिता। देवने धोकटी लिया देखा॥"
आरंभ:
संत एकनाथ महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत, कवी आणि तत्त्वज्ञ होते. त्यांच्या अभंगातून त्यांनी समाजाला नीती, भक्ती आणि ईश्वरी एकत्वाचा संदेश दिला. त्यांचे अभंग हे केवळ काव्य नसून, ते आध्यात्मिक अनुभवाचे आणि तत्वज्ञानाचे सोपे पण गहन निरूपण आहेत. प्रस्तुत अभंग हा त्यांच्या याच परंपरेतील एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे, ज्यात त्यांनी देवाच्या भक्ताधीन स्वभावाचे आणि भक्ताच्या अनन्य भक्तीचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. "सेना नानक पूजा करिता। देवने धोकटी लिया देखा॥" या ओळीतून एकनाथ महाराज एका विलक्षण घटनेचे वर्णन करतात, जिथे देव स्वतः भक्ताच्या सेवेत सामील होतो. हा अभंग देवाच्या सर्वव्यापीपणा, भक्तावरील प्रेम आणि भक्तीच्या सामर्थ्याचा परमोच्च आविष्कार दर्शवतो.

अभंग आणि त्याचे सखोल विवेचन:

अभंग:
सेना नानक पूजा करिता।
देवने धोकटी लिया देखा॥

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth):

सेना नानक पूजा करिता: 'सेना' म्हणजे संत सेना महाराज (नाई). 'नानक' म्हणजे येथील संदर्भात 'नाणे' किंवा 'नानाविध वस्तू' (नाण्याच्या स्वरूपात, किंवा पूजेचे साहित्य) असा अर्थ घेतला जातो, तर काही ठिकाणी 'नानक' हे शीख धर्माचे संस्थापक गुरू नानक यांच्याशी जोडले जाते. परंतु, वारकरी परंपरेतील संत सेना महाराजांच्या संदर्भात, 'नानक' या शब्दाचा अर्थ 'लहान-लहान वस्तू' किंवा 'सूक्ष्मतापूर्वक' असा घेणे अधिक उचित ठरते. म्हणजेच, संत सेना महाराज जेव्हा अत्यंत एकाग्रतेने आणि सूक्ष्मतेने (किंवा नानाविध वस्तू वापरून) देवाची पूजा करत होते.

देवने धोकटी लिया देखा: 'देवने' म्हणजे देवाने. 'धोकटी' म्हणजे 'धोतर' किंवा 'काहीतरी ओढून घेतले'. 'लिया देखा' म्हणजे 'घेऊन पाहिले' किंवा 'आपल्या हातात घेतले'. म्हणजेच, संत सेना महाराज जेव्हा पूजेमध्ये लीन होते, तेव्हा देवाने स्वतः त्यांच्या पूजेतील काहीतरी (संभवतः नैवेद्य, वस्त्र किंवा पूजेचे साहित्य) प्रेमाने स्वीकारले/घेऊन पाहिले. ही कृती देवाच्या भक्ताधीन स्वभावाला दर्शवते, जिथे देव भक्ताच्या सेवेत प्रत्यक्ष सहभागी होतो.

प्रत्येक कडव्याचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek Kadvayache Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
1. "सेना नानक पूजा करिता।"

या ओळीत 'सेना' या शब्दाने महान वारकरी संत सेना महाराज नाई यांचा उल्लेख आहे. संत सेना महाराज हे विठ्ठलाचे अनन्य भक्त होते. ते व्यवसायाने न्हावी (नाई) होते आणि त्यांचा व्यवसाय त्यांच्या भक्तीच्या आड कधीच आला नाही. त्यांच्या जीवनातील एक प्रसिद्ध प्रसंग आहे, जिथे स्वतः विठ्ठलाने त्यांचा वेश धारण करून राजाची सेवा केली, जेणेकरून सेना महाराजांना आपली भक्ती अखंड चालू ठेवता यावी. हा प्रसंग त्यांच्या अनन्य भक्तीचे आणि देवावरील निष्ठेचे प्रतीक आहे.

येथे 'नानक' या शब्दाचे दोन मुख्य अर्थ घेतले जातात, आणि दोन्ही अर्थ या ओळीला अधिक सखोलता देतात:

अ) 'नानाविध' किंवा 'लहान-लहान वस्तू/वस्तूंचा संग्रह': या अर्थानुसार, संत सेना महाराज हे अत्यंत भक्तिभावाने, छोटी-मोठी, नानाविध प्रकारची पूजा सामग्री वापरून देवाची पूजा करत होते. त्यांची पूजा केवळ कर्मकांडापुरती मर्यादित नव्हती, तर ती अत्यंत तल्लीनतेने, प्रत्येक वस्तू देवासाठी समर्पित करण्याच्या भावाने भरलेली होती. ते प्रत्येक तपशीलाकडे लक्ष देत होते, जणू काही देवाला प्रसन्न करण्यासाठी कोणतीही कसर सोडत नव्हते. ही 'सूक्ष्मता' त्यांच्या भक्तीची खोली दर्शवते. उदाहरणार्थ: जसे एखादी आई आपल्या बाळासाठी छोटेसे खेळणे किंवा वस्त्र मोठ्या प्रेमाने निवडून, ते स्वच्छ करून, त्याला अर्पण करते, त्याचप्रकारे सेना महाराज प्रत्येक पूजेच्या वस्तूची निवड आणि वापर अत्यंत प्रेमाने व भक्तिभावाने करत होते.

ब) 'नाणे' किंवा 'पैसा' (धोकटीच्या संदर्भात): जर 'धोकटी' या शब्दाचा संबंध 'वस्त्र' किंवा 'काहीतरी ओढून घेणे' असा असेल, तर 'नानक' चा संबंध 'नाण्यांशी' (पैशांशी) असू शकतो. मध्ययुगीन काळात, पूजेचे साहित्य विकत घेण्यासाठी किंवा दान-दक्षिणा देण्यासाठी नाण्यांचा वापर होत असे. या अर्थाने, सेना महाराज पूजा करत असताना, देवाने त्यांच्याजवळील काही नाणे (धोकटी) आपल्याकडे घेतले असावे. हा अर्थ थोडा कमी रूढ आहे, पण अशक्य नाही.

मुख्य भावार्थ: या ओळीचा मुख्य संदेश हा आहे की, संत सेना महाराज हे केवळ औपचारिकपणे पूजा करत नव्हते, तर ते अत्यंत एकाग्रतेने, तल्लीन होऊन आणि प्रत्येक वस्तू परमेश्वराला समर्पित करण्याच्या भावनेने पूजा करत होते. त्यांची भक्ती इतकी उत्कट होती की, त्यांना बाह्य जगाचे भान नव्हते. ही एकाग्रता आणि अनन्य निष्ठाच देवाच्या कृपेला आकर्षित करते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.07.2025-शुक्रवार.
===========================================