संत सेना महाराज-सेना नानक पूजा करिता-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

2. "देवने धोकटी लिया देखा।"

या ओळीत देवाच्या भक्ताधीन स्वरूपाचे आणि त्याच्या अपार प्रेमाचे दर्शन घडते.

'देवने' म्हणजे देवाने स्वतः. येथे देव केवळ साक्षीदार नाही, तर तो स्वतः कृतीत सहभागी होतो. हे देवाचे भक्तवत्सल स्वरूप दर्शवते. देव हा भक्ताच्या भक्तीने इतका भारलेला असतो की, तो स्वतःला आवरू शकत नाही आणि भक्ताच्या सेवेत सामील होतो.

'धोकटी लिया देखा': या शब्दांशाचे विविध अर्थ आणि त्यामागील भावार्थ महत्त्वाचे आहेत:

अ) 'धोकटी' म्हणजे 'धोतर' किंवा 'वस्त्र': हा अर्थ सर्वात जास्त रूढ आणि कथांमधून प्रचलित आहे. संत सेना महाराज जेव्हा राजाची सेवा करायला जाऊ शकले नाहीत, तेव्हा देवाने त्यांचा वेश धारण करून राजाची दाढी केली. त्या घटनेत, देवाने सेना महाराजांचे धोतर (किंवा त्यांच्या वेशातील वस्त्र) परिधान केले आणि राजाची सेवा केली. पूजेच्या संदर्भात, याचा अर्थ असा असू शकतो की, देवाने स्वतः सेना महाराजांच्या पूजेतील एखादे वस्त्र (वस्त्र अर्पण करणे हा पूजेचा भाग असतो) स्वीकारले किंवा पूजेसाठी ठेवलेले धोतर/वस्त्र स्वतःच अंगावर घेतले. हे देवाच्या प्रत्यक्ष उपस्थितीचे आणि भक्ताच्या अर्पणाचा स्वीकार करण्याचे प्रतीक आहे. उदाहरणार्थ: जसे आपण एखाद्या आवडत्या व्यक्तीला एखादी भेटवस्तू देतो आणि ती व्यक्ती ती तात्काळ स्वीकारते, तेव्हा आपल्याला किती आनंद होतो. त्याहून अधिक आनंद देवाने भक्ताचे अर्पण स्वीकारल्याने होतो, कारण त्यात भक्ताची निष्ठा आणि देवावरील प्रेम असते.

ब) 'धोकटी' म्हणजे 'काहीतरी ओढून घेणे' किंवा 'लपवून घेणे': काहीवेळा 'धोकटी' या शब्दाचा अर्थ 'काहीतरी लपवून घेणे' किंवा 'चुपचाप घेऊन जाणे' असाही होतो. या अर्थानुसार, देवाने सेना महाराजांच्या पूजेतून काहीतरी (उदा. नैवेद्य, फूल, किंवा इतर वस्तू) गुप्तपणे/प्रेमाने आपल्याकडे घेतले. हे देवाच्या लपून भक्तावर कृपा करण्याच्या स्वभावाला दर्शवते. देव भक्ताला कळू न देता त्याच्या कृपेचा वर्षाव करतो. ही कृती देवाच्या खेळाडू वृत्तीचे आणि भक्तासोबतच्या त्याच्या अनौपचारिक नात्याचे प्रतीक आहे. उदाहरणार्थ: जसे एक लहान मूल आपल्या आई-वडिलांच्या वस्तू नकळत घेऊन जाते आणि त्यांना आनंद होतो, त्याचप्रकारे देव भक्ताच्या पूजेतील वस्तू 'चोरून' (प्रेमाने) घेतो आणि यात भक्ताला आनंद होतो की देवाने त्याचे अर्पण स्वीकारले.

क) 'धोकटी' म्हणजे 'धोका' किंवा 'कठिण प्रसंग' (क्वचितप्रसंगी): हा अर्थ तसा कमी रूढ आहे, पण जर 'धोकटी' चा अर्थ 'कठिण प्रसंग' घेतला, तर 'देवने धोकटी लिया देखा' म्हणजे 'देवाने (भक्ताचा) कठीण प्रसंग आपल्यावर घेतला'. संत सेना महाराजांच्या जीवनात असे प्रसंग आले, जिथे त्यांची भक्ती धोक्यात आली, तेव्हा देवाने त्यांची मदत केली. हा अर्थ या दोन ओळींच्या थेट संदर्भात बसत नाही, पण देवाच्या भक्तासाठी संकटमोचक असण्याचे तत्व यात दडलेले आहे.

मुख्य भावार्थ: या ओळीचा गाभा हा आहे की, देव स्वतः भक्ताच्या पूजेत उपस्थित असतो आणि भक्ताच्या अनन्य भक्तीने तो इतका प्रसन्न होतो की, तो भक्ताने अर्पण केलेल्या वस्तू प्रेमाने स्वीकारतो. हे देवाच्या भक्ताधीन स्वरूपाचे आणि त्याच्या कृपेचे सर्वोच्च दर्शन आहे. ही घटना केवळ एक रूपक नसून, ती देवाच्या अस्तित्वाची आणि भक्तावरील त्याच्या असीम प्रेमाची ग्वाही देते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.07.2025-शुक्रवार.
===========================================