संत सेना महाराज-पवित्र ते कुळ पावन तो देश-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

सतराव्या शतकातील संत तुकारामांनी श्री नामदेवकालीन महाराष्ट्र व महाराष्ट्राबाहेरील अनेक संतांचा नामोल्लेख आपल्या अभंगांमधून केला आहे.

(श्रीसंतसकलगाथा, भाग २, संत तुकाराममहाराज अ० क्र० ३२६७) यामध्ये

     "पवित्र ते कुळ पावन तो देश।

     जेथे हरिचे दास जन्म घेती॥"

     "सेना न्हावी जाण विष्णुदास

     यातायाती धर्म नाही विष्णुदासा"

संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ: "पवित्र ते कुळ पावन तो देश"
संत तुकाराम महाराज हे वारकरी संप्रदायाचे एक महान संत कवी होते. त्यांच्या अभंगातून त्यांनी भक्ती, सदाचार आणि सामाजिक समतेचा संदेश दिला. प्रस्तुत अभंग "पवित्र ते कुळ पावन तो देश। जेथे हरिचे दास जन्म घेती॥" आणि "सेना न्हावी जाण विष्णुदास। यातायाती धर्म नाही विष्णुदासा॥" हे त्यांच्या याच विचारांचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. या अभंगातून तुकाराम महाराज भक्ताचे महत्त्व आणि जातिनिरपेक्ष भक्ती या मूल्यांवर प्रकाश टाकतात.

पहिल्या कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन
अभंग: "पवित्र ते कुळ पावन तो देश। जेथे हरिचे दास जन्म घेती॥"

अर्थ:
या पंक्तींचा सरळ अर्थ असा आहे की, ते कुळ (वंश) पवित्र आहे आणि तो देश पावन (पवित्र) आहे, जिथे हरिचे दास, म्हणजेच परमेश्वराचे भक्त, जन्म घेतात.

विस्तृत विवेचन:
या कडव्यात तुकाराम महाराज जन्म आणि वंशापेक्षा भक्तीला अधिक महत्त्व देतात. सामान्यतः, लोक उच्च कुळात जन्म घेणे किंवा एखाद्या विशिष्ट प्रदेशात वास्तव्य करणे हे पवित्र मानतात. परंतु तुकाराम महाराज ही पारंपरिक संकल्पना मोडून काढतात. त्यांच्या मते, कोणत्याही कुळात किंवा कोणत्याही देशात जन्म घेऊनही जर व्यक्ती हरिभक्त असेल, तर ते कुळ आणि तो देश आपोआप पवित्र होतो.

याचा अर्थ असा की, पवित्रता ही बाह्य गोष्टींवर अवलंबून नसते, तर ती व्यक्तीच्या आंतरिक शुद्धतेवर आणि ईश्वरावरील निष्ठेवर अवलंबून असते. ज्या घरात किंवा समाजात ईश्वराची भक्ती केली जाते, जिथे प्रेम, करुणा आणि सहिष्णुता हे गुण जोपासले जातात, ते स्थान आपोआपच तीर्थक्षेत्रासारखे पवित्र बनते. हरिचे दास म्हणजे केवळ मंदिरात जाऊन पूजा-अर्चा करणारे नव्हे, तर ते असे लोक आहेत जे आपले जीवन ईश्वरी तत्त्वांनुसार जगतात, इतरांवर प्रेम करतात, परोपकार करतात आणि कोणतेही कार्य ईश्वराचे स्मरण करून करतात. अशा भक्तांमुळे केवळ त्यांचे कुटुंबच नाही, तर संपूर्ण समाज आणि देश उन्नत होतो.

उदाहरण: संत ज्ञानेश्वर, संत नामदेव, संत एकनाथ, संत तुकाराम महाराज यांसारख्या संतांनी वेगवेगळ्या कुळांमध्ये जन्म घेतला, पण त्यांच्या भक्तीमुळे आणि कार्यामुळे ते स्वतः पवित्र झाले आणि त्यांनी ज्या भूमीवर वास्तव्य केले, ती भूमीही पावन झाली. आजही त्यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेल्या ठिकाणांना आपण तीर्थक्षेत्र मानतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.07.2025-शनिवार.
===========================================