संत सेना महाराज-पवित्र ते कुळ पावन तो देश-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

दुसऱ्या कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन

अभंग: "सेना न्हावी जाण विष्णुदास। यातायाती धर्म नाही विष्णुदासा॥"

अर्थ:
या पंक्तींचा अर्थ असा आहे की, सेना न्हावी (संत सेना महाराज) हे एक विष्णूभक्त (विष्णुदास) होते, आणि विष्णूभक्तांना कोणताही जातिभेद किंवा भेदाभेद लागू होत नाही.

विस्तृत विवेचन:
या कडव्यात तुकाराम महाराज जातिनिरपेक्ष भक्तीचे महत्त्व अधोरेखित करतात आणि सामाजिक समानतेचा संदेश देतात. संत सेना महाराज हे व्यवसायाने न्हावी (न्हावी समाज) होते. त्याकाळी समाजात जातीभेद मोठ्या प्रमाणावर रूढ होता आणि विशिष्ट जातीच्या लोकांना कमी लेखले जाई. परंतु तुकाराम महाराज संत सेना महाराजांचे उदाहरण देऊन सांगतात की, बाह्य वर्ण, जात किंवा व्यवसाय यामुळे भक्ताचे महत्त्व कमी होत नाही. सेना महाराज हे त्यांच्या निस्सीम भक्तीमुळे विष्णूदास म्हणून ओळखले गेले.

"यातायाती धर्म नाही विष्णुदासा" या ओळीतून तुकाराम महाराज स्पष्ट करतात की, विष्णूभक्तांसाठी कोणताही 'यातायाती' (जाती-पातीचा, भेदाभेदाचा) धर्म नसतो. एकदा का व्यक्तीने ईश्वराची भक्ती स्वीकारली, की तो या सर्व सांसारिक बंधनांतून मुक्त होतो. भक्तीच्या मार्गात जात, धर्म, लिंग, वर्ण किंवा आर्थिक स्थिती यांपैकी कोणतीही गोष्ट अडथळा ठरत नाही. ईश्वराच्या दृष्टीने सर्व भक्त समान आहेत. भक्ती ही अशी शक्ती आहे जी माणसाला सर्व प्रकारच्या भेदाभेदातून वर नेते आणि त्याला आध्यात्मिक उंचीवर पोहोचवते. तुकाराम महाराजांनी त्यांच्या अनेक अभंगातून या जातिभेदावर प्रहार केला आहे आणि मानवतेला सर्वोच्च धर्म मानले आहे.

उदाहरण: महाराष्ट्रात अनेक संत वेगवेगळ्या जातींमधून आले, जसे की संत चोखामेळा (महार), संत सावता माळी (माळी), संत नरहरी सोनार (सोनार), संत गोरा कुंभार (कुंभार). या सर्वांनी आपापल्या व्यवसायाची कर्तव्ये पार पाडत परमेश्वराची भक्ती केली आणि ते समाजात वंदनीय ठरले. त्यांची जात कोणतीही असली तरी, त्यांची ओळख केवळ 'संत' आणि 'हरिचे दास' अशीच राहिली. हेच तुकाराम महाराजांना या कडव्यातून सांगायचे आहे की, भक्तीमध्ये कोणतीही बंधने नसतात.

निष्कर्ष
संत तुकाराम महाराजांच्या या अभंगातून दोन अत्यंत महत्त्वाचे संदेश मिळतात:

पवित्रता ही बाह्य नाही, तर आंतरिक आहे: कुळ, वंश किंवा जन्मभूमी ही पवित्रता ठरवत नाही, तर व्यक्तीची ईश्वरावरील निष्ठा आणि सदाचार हेच खरी पवित्रता आणतात. जिथे हरिभक्त जन्म घेतात, ते कुळ आणि तो देश आपोआप पवित्र होतो.

भक्ती ही जातिनिरपेक्ष आहे: ईश्वराच्या भक्तीत कोणताही जातिभेद, वर्णभेद किंवा कोणताही सामाजिक भेदाभेद नसतो. संत सेना न्हावी यांच्या उदाहरणातून तुकाराम महाराज हेच दर्शवतात की, कोणत्याही जातीतील व्यक्ती आपल्या निस्सीम भक्तीने 'विष्णुदास' होऊ शकतो आणि त्याला कसलेही सांसारिक बंधन लागू होत नाही.

हा अभंग आपल्याला हे शिकवतो की, खऱ्या अर्थाने पवित्र होण्यासाठी आणि समाजात समानता प्रस्थापित करण्यासाठी ईश्वरावरील श्रद्धा, प्रेम आणि मानवी मूल्ये अंगीकारणे आवश्यक आहे. बाह्य गोष्टींपेक्षा आपल्या कृती आणि विचारांवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे, कारण तीच खरी पवित्रता आणि मुक्तीचा मार्ग आहे.

या हरीच्या दासामध्ये तुळाधर वैशनाय, गोराकुंभार, रोहिदास चांभार, कबीर, मोमीन, लतिफ, कान्होपात्रा, दादू पिंजारी, चोखामेळा, बंका, नामयाची जनी, मैराष्ठ जनक आणि सेना न्हावी. "सेना न्हावी जाण विष्णुदास" हे सर्व विठ्ठलाचे पोवाडे गाणारे भाट होत. असे

संत तुकारामांनी स्पष्ट केले आहे. अर्थात या अभंगातून संत तुकोबांनी एक सिद्धान्त मांडला आहे की, 'यातायाती धर्म नाही विष्णुदासा' ज्या ठिकाणी विठ्ठलाचे भक्त जन्माला येतात तेथे कोठेही धर्माचा स्पर्श नसतो. या सर्व संतांच्या मालिकेमध्ये संत सेनाजींचा संत तुकारामांनी अतिशय

महत्त्वपूर्ण गौरव हरिभक्त म्हणून नामनिर्देश केला आहे. वारकरी संप्रदायातील परंपरेप्रमाणे संत निळोबा हे सरतेशेवटचे संत होत. यांनी आपल्या अभंगातून (अ० क्र० ५३३) पूर्वकालीन संतांमध्ये संतांच्या मांदियाळीत संत सेनाजींच्या नावाचा समावेश केला आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.07.2025-शनिवार.
===========================================