श्रीमद्भगवद्गीता-श्लोक १:-धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः-1

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय १: अर्जुनविषादयोग

श्लोक १:
धृतराष्ट्र उवाच-

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥ १-१ ॥

ते धर्माच्या रणांगणावर आणि कुरुक्षेत्रावर लढण्यास उत्सुक होऊन जमले.

हे संजय, माझ्या माणसांनी आणि पांडवांनी काय केले?

अर्थ: धृतराष्ट्र म्हणाला: हे संजय, धर्मभूमी कुरुक्षेत्रावर युद्धाच्या इच्छेने जमलेल्या माझ्या पुत्रांनी (कौरवांनी) आणि पांडवांच्या पुत्रांनी काय केले?

थोडक्यात: धृतराष्ट्र युद्धाची सुरुवात कशी झाली हे जाणून घेऊ इच्छितो. 😟

श्रीमद्भगवद्गीता: अध्याय १ - अर्जुनविषादयोग, श्लोक १ चा सखोल भावार्थ
श्रीमद्भगवद्गीता हा केवळ एक धार्मिक ग्रंथ नसून, मानवी जीवनातील अनेक गुंतागुंतीच्या प्रश्नांची उत्तरे देणारा एक तत्त्वज्ञानात्मक ठेवा आहे. महाभारताच्या युद्धाच्या रणभूमीवर भगवान श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्यातील संवाद हा या ग्रंथाचा मूळ गाभा आहे. भगवद्गीतेचा आरंभ धृतराष्ट्राच्या प्रश्नाने होतो, जो या संपूर्ण संवादाचा पाया रचतो.

श्लोक १:
धृतराष्ट्र उवाच-
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥ १-१ ॥

शब्दशः अर्थ:
धृतराष्ट्र म्हणाला: हे संजय, धर्मक्षेत्र (धर्मभूमी) असलेल्या कुरुक्षेत्रावर, युद्धाच्या इच्छेने (युयुत्सवः) एकत्र जमलेल्या (समवेता) माझ्या पुत्रांनी (मामकाः) आणि पांडवांनी (पाण्डवाश्चैव) काय केले (किमकुर्वत)?

थोडक्यात अर्थ:
धृतराष्ट्र, जो जन्माने अंध आहे आणि सत्तालोभी आहे, तो संजयला विचारतो की धर्मभूमी कुरुक्षेत्रावर युद्धाच्या उद्देशाने जमलेल्या माझ्या पुत्रांनी (कौरवांनी) आणि पांडवांच्या पुत्रांनी काय केले. त्याच्या मनातील धाकधूक, संशय आणि भविष्यातील परिणामांची चिंता या प्रश्नातून व्यक्त होते.

श्लोकाचे विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन:
हा पहिला श्लोक भगवद्गीतेचा प्रस्तावना आहे. तो केवळ एका युद्धाची सुरुवात दर्शवत नाही, तर मानवी मनातील द्वंद्व, मोह आणि निर्णयक्षमतेचे महत्त्व अधोरेखित करतो. धृतराष्ट्राच्या प्रश्नात अनेक सूक्ष्म अर्थ दडलेले आहेत, जे या महाकाव्याच्या पुढील प्रवासासाठी आवश्यक पार्श्वभूमी तयार करतात.

१. धृतराष्ट्राची भूमिका आणि स्थिती:
धृतराष्ट्र हा कौरवांचा पिता आहे आणि जन्माने अंध आहे. त्याचे हे अंधत्व केवळ शारीरिक नसून, ते त्याच्या आंतरिक अंधत्वाचे, मोह आणि पुत्रावरील अतिप्रेमामुळे येणाऱ्या विवेकशून्यतेचे प्रतीक आहे. तो सिंहासनावर बसलेला असला तरी, त्याच्या मनाची स्थिती अस्थिर आहे. त्याला युद्धाच्या संभाव्य परिणामांची भीती आहे, विशेषतः आपल्या पुत्रांबद्दल. त्याच्या प्रश्नात एक प्रकारची चिंता आणि अनिश्चितता जाणवते. त्याला माहिती आहे की युद्ध अटळ आहे, पण त्याचे नेमके काय परिणाम होतील, याबद्दल त्याला उत्सुकता आणि भीती दोन्ही आहेत. तो स्वतः युद्धाचे प्रत्यक्षदर्शी वर्णन ऐकण्यासाठी संजयवर अवलंबून आहे, कारण त्याला दिव्य दृष्टी लाभली आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.07.2025-शनिवार.
===========================================