संत सेना महाराज-देवचि झाले अंग। देव भजता अनुरागे-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

संत निळोबा आपल्या अभंगातून भक्त देवाच्या भजनी लागता लागता देव केव्हा होऊन जातात.

"देवचि झाले अंग। देव भजता अनुरागे॥१॥

शुक प्रल्हाद नारद। अंबकषी रक्मांगद॥२॥

निवृत्ती ज्ञानेश्वर सोपान। नामा साधना आणि जाल्हण॥३॥

कुर्मा विसोबा खेचर। सांवता चांगा बटेश्वर।॥ ४ ॥

कबीर सेना सुरदास। नरसी मेहता भानुदास॥ ५॥

निळा म्हणे जनार्दन एका। देवचि होऊनि गेला तुका ॥ ६॥"

संत निळोबांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

प्रस्तावना (Introduction)
संत निळोबा महाराजांचा हा अभंग भक्तीच्या परमोच्च अवस्थेचे, म्हणजेच भक्त आणि देव यांच्यातील एकरूपतेचे, सुंदर वर्णन करतो. या अभंगातून निळोबा महाराज हेच प्रतिपादन करतात की, जेव्हा भक्त अनन्य भावाने, उत्कट प्रेमाने देवाची भक्ती करतो, तेव्हा तो स्वतः देवस्वरूपच बनतो. ही केवळ तात्विक कल्पना नसून, अनेक महान संतांनी आपल्या जीवनात अनुभवलेली आणि सिद्ध केलेली वस्तुस्थिती आहे. हा अभंग अशाच काही संतश्रेष्ठांची उदाहरणे देऊन आपला मुद्दा अधिक स्पष्ट करतो, जे भक्तीच्या माध्यमातून देवमय झाले.

अभंगाचा सखोल भावार्थ (Deep Meaning of the Abhanga)
"देवचि झाले अंग। देव भजता अनुरागे॥१॥

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Meaning of each stanza):
जो भक्त अत्यंत प्रेमाने आणि एकनिष्ठेने देवाचे भजन करतो, त्याचे शरीरच (अंग) देवमय होऊन जाते. म्हणजेच, त्याचे अस्तित्व आणि देव यांचे वेगळेपण संपुष्टात येते.

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis):
हे पहिले कडवे अभंगाचा मूळ गाभा आणि मुख्य विचार मांडते. 'देवचि झाले अंग' या शब्दांतून संत निळोबा भक्तीच्या अंतिम ध्येयाचे वर्णन करतात. इथे 'अंग' म्हणजे केवळ भौतिक शरीर नाही, तर भक्ताचे संपूर्ण अस्तित्व, त्याची चेतना, त्याचे विचार आणि कर्मे यांचाही समावेश होतो. जेव्हा भक्त 'अनुरागे' म्हणजे उत्कट प्रेम आणि निस्सीम भक्तीने देवाचे भजन करतो, तेव्हा त्याची भक्ती केवळ एक क्रिया न राहता, त्याच्या अस्तित्वाचा अविभाज्य भाग बनते. ही भक्ती इतकी सखोल असते की, भक्त स्वतःला देवापासून वेगळे समजत नाही. जसे पाणी पाण्यात मिसळल्यावर एकरूप होते, तद्वतच भक्ताची आत्मा परमात्म्याशी एकरूप होते. ही अवस्था म्हणजे द्वैताचा नाश आणि अद्वैताची प्रचिती. भक्तीच्या या मार्गात, भक्त आपल्या सर्व अहंकाराचा त्याग करून देवाच्या चरणी पूर्णपणे शरण जातो. या शरणागतीमुळे त्याचे मन शुद्ध होते, वासनांचा क्षय होतो आणि त्याला परमात्म्याचे प्रत्यक्ष ज्ञान होते, ज्यामुळे तो स्वतः देवस्वरूप बनतो. उदाहरणार्थ, लोहचुंबकाच्या सान्निध्यात लोखंड ठेवल्यास ते स्वतः चुंबकीय गुणधर्म धारण करते, त्याचप्रमाणे देवाच्या सततच्या नामस्मरणाने आणि ध्यानाने भक्त देवत्वाकडे वाटचाल करतो.

शुक प्रल्हाद नारद। अंबकषी रक्मांगद॥२॥

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Meaning of each stanza):
या कडव्यात संत निळोबा अशा काही महान भक्तांची नावे देतात, जे आपल्या भक्तीमुळे देवस्वरूप बनले. यात शुकदेव, प्रल्हाद, नारद, अंबरीष आणि रुक्मांगद यांचा समावेश आहे.

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis):
दुसऱ्या कडव्यात संत निळोबांनी वरील सिद्धान्ताची पुष्टी करण्यासाठी काही पौराणिक आणि ऐतिहासिक उदाहरणे दिली आहेत. हे भक्त त्यांच्या भक्तीसाठी प्रसिद्ध आहेत आणि त्यांच्या जीवनात त्यांनी देवाशी एकरूपता अनुभवली असे मानले जाते.

शुकदेव: व्यासपुत्र शुकदेव हे जन्मापासूनच विरक्त आणि ब्रह्मज्ञानी होते. त्यांनी भगवंताच्या कथांचे श्रवण आणि मनन करून, तसेच पूर्ण वैराग्य धारण करून, परब्रह्माशी तादात्म्य प्राप्त केले होते. ते ज्ञानमार्गातील परमोच्च उदाहरण मानले जातात.

प्रल्हाद: हिरण्यकशिपूसारख्या राक्षसाचा पुत्र असूनही प्रल्हादाने भगवंतावर अढळ श्रद्धा ठेवली. त्याच्या निस्सीम भक्तीमुळेच भगवान नृसिंहाने त्याचे रक्षण केले आणि त्याला प्रत्यक्ष दर्शन दिले. प्रल्हादाच्या भक्तीने देव त्याच्यासाठी खांबातून प्रकट झाले, हे त्याचे देवत्वाशी असलेले एकत्वच दर्शवते.

नारद: नारदमुनी हे 'नारायण नारायण' असे सतत नामस्मरण करणारे देवर्षी म्हणून ओळखले जातात. ते त्रेलोक्यात संचार करणारे आणि भगवंताच्या लीलांचे कीर्तन करणारे महान भक्त होते. त्यांची भक्ती इतकी प्रगाढ होती की, त्यांना देवाचे मानसपुत्र मानले जाते आणि भगवंताच्या सर्व कार्यांमध्ये त्यांचे विशेष स्थान आहे.

अंबरीष: राजा अंबरीष हे भगवान विष्णूचे परम भक्त होते. त्यांनी आपल्या जीवनातील प्रत्येक कृती भगवंताला समर्पित केली होती. दुर्वास ऋषींच्या शापातून भगवंतांनी स्वतः सुदर्शन चक्र पाठवून त्यांचे रक्षण केले, कारण अंबरीषाची भक्ती त्यांना स्वतःहून प्रिय होती.

रुक्मांगद: राजा रुक्मांगद यांनी एकादशी व्रताचे महत्त्व स्थापित केले आणि ते इतके श्रद्धावान होते की, त्यांच्या भक्तीने देव प्रसन्न झाले.

या उदाहरणांनी निळोबा महाराज हे स्पष्ट करतात की, भक्तीचा मार्ग हा केवळ कल्पना नाही, तर प्रत्यक्ष अनुभवातून सिद्ध होणारा मार्ग आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.07.2025-रविवार.
===========================================