संत सेना महाराज-देवचि झाले अंग। देव भजता अनुरागे-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

निवृत्ती ज्ञानेश्वर सोपान। नामा साधना आणि जाल्हण॥३॥

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Meaning of each stanza):
या कडव्यात संत निळोबा महाराष्ट्रातील काही महत्त्वाच्या संतांची नावे घेतात, ज्यांनी भक्तीतून देवत्वाची प्रचिती घेतली. यात संत निवृत्तीनाथ, संत ज्ञानेश्वर, संत सोपानदेव, संत नामदेव, संत साधना आणि संत जाल्हण यांचा उल्लेख आहे.

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis):
तिसऱ्या कडव्यात निळोबा महाराजांनी वारकरी संप्रदायातील आणि भारतीय संत परंपरेतील काही महत्त्वाच्या नावांचा उल्लेख केला आहे, ज्यांनी भक्तीच्या सामर्थ्याने देवत्वाची अनुभूती घेतली.

निवृत्ती, ज्ञानेश्वर, सोपान (मुक्ताबाईंसह): हे तिघेही ज्ञानदेवांचे ज्येष्ठ बंधू आणि भगिनी, आणि नाथ संप्रदायातील महत्त्वाचे संत होते. निवृत्तीनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे गुरु होते, ज्यांनी त्यांना ज्ञान आणि भक्तीचा मार्ग दाखवला. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या 'ज्ञानेश्वरी'मध्ये भक्ती, ज्ञान आणि कर्मयोगाचा समन्वय साधून भगवंताशी एकरूप होण्याचा मार्ग सांगितला. त्यांचे संजीवन समाधी घेणे हे त्यांच्या देवस्वरूप स्थितीचेच प्रतीक आहे. सोपानदेव आणि मुक्ताबाईंनीही आपल्या भक्ती आणि ज्ञानमार्गाने परमार्थ साधला.

नामा (नामदेव): संत नामदेव हे वारकरी संप्रदायाचे आधारस्तंभ मानले जातात. त्यांनी अखंड नामस्मरण आणि कीर्तनाच्या माध्यमातून भगवंताशी सख्यत्व साधले. त्यांची भक्ती इतकी उत्कट होती की, त्यांच्यासाठी विठ्ठलाने दुधाचा प्याला प्राशन केला, भिंत फिरवली अशी अनेक उदाहरणे आहेत. नामदेवांच्या भक्तीने देव त्यांच्यासोबत बोलत असे, असे मानले जाते, जे त्यांचे देवाशी असलेले एकत्वच दर्शवते.

साधना: संत साधना कसाई हे एका सामान्य व्यवसायात असूनही, आपल्या निस्सीम भक्तीने देवाला प्राप्त झाले. त्यांनी आपल्या कर्मातच भगवंताला पाहिले.

जाल्हण: संत जाल्हण हेही नामदेवांच्या समकालीन संत परंपरेतील एक महत्त्वाचे नाव आहे, ज्यांनी भक्तीमार्गाने आत्मज्ञान प्राप्त केले.

या संतांच्या उदाहरणातून निळोबा महाराज हे स्पष्ट करतात की, भक्ती ही कोणत्याही जाती-धर्माच्या बंधनाशिवाय सर्वांना मोक्षाचा, देवत्वाचा मार्ग दाखवू शकते.

कुर्मा विसोबा खेचर। सांवता चांगा बटेश्वर।॥ ४ ॥

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Meaning of each stanza):
या कडव्यात आणखी काही संतांची नावे दिली आहेत ज्यांनी आपल्या भक्तीने देवत्व प्राप्त केले: संत कूर्मदास, संत विसोबा खेचर, संत सावता माळी आणि संत चोखा बटेश्वर (किंवा चांगा वटेश्वर).

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis):
चौथ्या कडव्यातही निळोबा महाराजांनी विविध क्षेत्रांतील आणि पंथांतील संतांची उदाहरणे दिली आहेत, ज्यांनी भक्तीच्या बळावर भगवंताशी एकरूपता साधली.

कुर्मा (कूर्मदास): संत कूर्मदास हे जन्माने अपंग होते, परंतु त्यांची विठ्ठलावर निस्सीम श्रद्धा होती. पंढरपूरला जाण्याची त्यांची तीव्र इच्छा पाहून विठ्ठलानेच त्यांना दर्शन दिले, असे मानले जाते. त्यांच्या भक्तीने शारीरिक मर्यादा ओलांडून भगवंताला प्राप्त केले.

विसोबा खेचर: संत विसोबा खेचर हे संत नामदेवांचे गुरु मानले जातात. त्यांनी नामदेवांना 'देव केवळ मूर्तीत नाही, तर सर्वत्र भरलेला आहे' हे ज्ञान दिले. त्यांच्या मार्गदर्शनाने नामदेवांनी व्यापक ब्रह्मज्ञानाची अनुभूती घेतली, जी त्यांच्या देवत्वाच्या स्थितीकडे घेऊन गेली.

सांवता (सावता माळी): संत सावता माळी यांनी आपल्या माळयाच्या कामातच भगवंताला पाहिले. 'कांदा मुळा भाजी। अवघी विठाई माझी॥' असे ते म्हणत असत. त्यांच्यासाठी त्यांची शेती हेच पंढरपूर होते आणि त्यातच त्यांना विठ्ठल दिसे. हे त्यांच्या कर्मयोगातून साधलेल्या देवत्वाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

चांगा बटेश्वर (चांगदेव): संत चांगदेव हे योगसिद्धींनी युक्त होते, परंतु संत ज्ञानेश्वरांच्या भेटीनंतर त्यांना भक्तीमार्गाचे महत्त्व पटले. त्यांनी आपल्या अहंकार आणि सिद्धींचा त्याग करून भक्ती स्वीकारली आणि त्यातून त्यांना परमार्थ साधता आला. 'चांगदेव पासष्टी' हे त्याचे द्योतक आहे.

या संतांच्या उदाहरणांमधून निळोबा महाराज हेच पुन्हा अधोरेखित करतात की, भक्तीचा मार्ग हा केवळ एका विशिष्ट परंपरेपुरता मर्यादित नसून, तो सर्वसामान्यांनाही देवत्वाकडे घेऊन जाऊ शकतो, मग त्यांचे कार्यक्षेत्र किंवा सामाजिक स्थिती कोणतीही असो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.07.2025-रविवार.
===========================================