संत सेना महाराज-देवचि झाले अंग। देव भजता अनुरागे-4

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

निळा म्हणे जनार्दन एका। देवचि होऊनि गेला तुका ॥ ६॥"

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ (Meaning of each stanza):
संत निळोबा म्हणतात की, जनार्दन स्वामींमुळे संत एकनाथ देवमय झाले आणि त्याचप्रमाणे संत तुकाराम महाराज हे देखील देवस्वरूप होऊन गेले.

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, extensive, and lengthy elaboration/analysis):
सहाव्या आणि शेवटच्या कडव्यात संत निळोबांनी आपल्या अभंगाचा निष्कर्ष मांडताना दोन अत्यंत महत्त्वाच्या संतांचा उल्लेख केला आहे, जे त्यांच्या स्वतःच्या काळाच्या जवळचे होते आणि ज्यांच्या भक्तीचा प्रभाव महाराष्ट्रावर मोठा होता.

जनार्दन एका (संत एकनाथ): संत एकनाथ महाराज हे संत जनार्दन स्वामींचे शिष्य होते. एकनाथ महाराजांनी आपल्या 'भागवत' आणि 'भावार्थ रामायण' या ग्रंथातून सामान्य लोकांना भक्तीमार्गाचे महत्त्व पटवून दिले. त्यांच्या जीवनातील अनेक प्रसंग त्यांच्या देवत्वाची साक्ष देतात. त्यांनी भगवंताशी इतके तादात्म्य साधले होते की, भगवंताने स्वतः 'श्रीखंड्या'च्या रूपात त्यांच्या घरी सेवा केली असे मानले जाते. हे त्यांच्या भक्तीने प्राप्त झालेल्या देवत्वाचे सर्वोच्च उदाहरण आहे. गुरु जनार्दन स्वामींच्या कृपेमुळे आणि एकनाथ महाराजांच्या अनन्य भक्तीमुळे ते देवमय झाले.

देवचि होऊनि गेला तुका (संत तुकाराम): संत तुकाराम महाराज हे वारकरी संप्रदायाचे कळस मानले जातात. त्यांनी आपल्या अभंगातून अत्यंत सोप्या आणि परिणामकारक भाषेत लोकांना भक्तीमार्गाचा उपदेश केला. त्यांच्यासाठी विठ्ठल हे त्यांचे सखा, सोबती आणि देव सर्व काही होते. त्यांनी देवाला प्रत्यक्ष अनुभवले आणि त्यांच्यासाठी देवाने अनेक वेळा साद दिली, अडचणी दूर केल्या. तुकाराम महाराजांचे वैकुंठाला सदेह गमन हे त्यांच्या देवत्वाचे सर्वोच्च प्रतीक मानले जाते. त्यांच्या अनन्य भक्तीमुळे ते देवाशी इतके एकरूप झाले की ते स्वतः देवस्वरूप बनले.

या शेवटच्या कडव्यात निळोबा महाराज हे स्पष्ट करतात की, ज्याप्रमाणे पूर्वीच्या काळात अनेक संतांनी भक्तीने देवत्व प्राप्त केले, त्याचप्रमाणे अलीकडच्या काळातही एकनाथ आणि तुकाराम महाराजांनी हेच सत्य सिद्ध केले. हे दर्शवते की, भक्तीचा हा मार्ग आजही तितकाच प्रभावी आहे.

समारोप (Conclusion)
संत निळोबा महाराजांचा हा अभंग भक्तीच्या पराकाष्ठेचे, म्हणजेच भक्त आणि भगवंत यांच्यातील अभेदत्वाचे, एक सुंदर आणि प्रभावी विवेचन आहे. या अभंगातून निळोबा महाराज हेच प्रतिपादन करतात की, जेव्हा भक्त निस्सीम प्रेमाने, अनन्य भावाने आणि पूर्ण श्रद्धेने देवाचे भजन करतो, तेव्हा तो केवळ बाह्य क्रिया करत नाही, तर त्याचे अंतर्मन आणि बाह्य अस्तित्व पूर्णपणे देवमय होऊन जाते.

या अभंगातील प्रत्येक कडवे हे वेगवेगळ्या काळातील आणि वेगवेगळ्या प्रादेशिक व सामाजिक स्तरातील महान संतांची उदाहरणे देऊन हाच सिद्धांत पटवून देते. शुकदेव, प्रल्हाद, नारद, अंबरीष, रुक्मांगद या पौराणिक पात्रांपासून ते निवृत्ती, ज्ञानेश्वर, सोपान, नामदेव, साधना, जाल्हण, कुर्मा, विसोबा खेचर, सावता, चांगदेव, कबीर, सेना, सूरदास, नरसी मेहता, भानुदास, एकनाथ आणि तुकाराम या ऐतिहासिक संतांपर्यंत, या सर्व भक्तांनी आपापल्या मार्गाने भगवंताशी एकरूपता साधली.

या अभंगातून मिळणारा निष्कर्ष असा आहे की, भक्ती ही केवळ कर्मकांडापुरती मर्यादित नसून, ती आत्म्याच्या परमात्म्याशी मिलनाची एक तीव्र ओढ आहे. ही ओढ जेव्हा पराकोटीला पोहोचते, तेव्हा भक्ताचे मीपण गळून पडते आणि तो स्वतः देवस्वरूप बनतो. भक्तीचा हा मार्ग कोणत्याही भेदाभेदांना (जात, धर्म, लिंग, व्यवसाय) महत्त्व देत नाही; तो केवळ निस्सीम प्रेम, श्रद्धा आणि शरणागती पाहतो. जो कोणी या मार्गावर प्रामाणिकपणे वाटचाल करतो, त्याला निश्चितपणे देवत्वाची अनुभूती येते. संत निळोबांच्या या अभंगातून आपल्याला भक्तीचे सामर्थ्य आणि देवत्वाच्या प्राप्तीचा सोपा, पण अत्यंत प्रभावी मार्ग मिळतो. हा अभंग आपल्याला आपल्या दैनंदिन जीवनातही भक्ती कशी आचरावी, याचे मार्गदर्शन करतो, ज्यामुळे आपल्याला आंतरिक शांती आणि परमानंदाची प्राप्ती होऊ शकते.

(श्रीसकलसंतगाथा, भाग २, श्रीनिळोबारायांचे अ० क्र० ५३३)

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.07.2025-रविवार.
===========================================