श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ४-६:- अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ४-६:

अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।
युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ १-४ ॥

📖 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक ४ ते ६
अध्याय १ – अर्जुनविषादयोग

🔹 श्लोक १.४ –
अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।
युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥

🔹 श्लोक १.५ –
धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् ।
पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुंगवः ॥

🔹 श्लोक १.६ –
युधामन्युश्च विक्रांत उत्तमौजाश्च वीर्यवान् ।
सौभद्रोद्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥

🔶 प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ (शब्दशः):
श्लोक १.४
"या सैन्यात, युद्धात भीम व अर्जुनासारखे पराक्रमी, महान धनुर्धारी योद्धे आहेत. युयुधान, विराट आणि द्रुपद – हे सर्व महारथी आहेत."

श्लोक १.५
"धृष्टकेतू, चेकीतन, पराक्रमी काशीचा राजा, पुरुजित, कुंतिभोज आणि शैब्य – हे सारे उत्तम योद्धे आहेत."

श्लोक १.६
"पराक्रमी युधामन्यु, पराक्रमी उत्तमौजा, सुभद्रेचा पुत्र (अभिमन्यू) आणि द्रौपदीचे पुत्र – हे सर्वजण महारथी आहेत."

🔷 सखोल भावार्थ व प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
या श्लोकांत धृतराष्ट्राचा सचिव संजय कौरव सेनापती द्रोणाचार्याला युद्धभूमीवरील पांडव पक्षातील सामर्थ्यशाली योद्ध्यांची माहिती देत आहे. हे वर्णन धृतराष्ट्राला दिले जात आहे, ज्यातून पांडव पक्ष किती बलाढ्य आहे, हे स्पष्ट होते.

संजय विशेषत्वाने भीम व अर्जुनासारखे योद्धे असल्याचे सांगतो, कारण हे दोघे युद्धकौशल्य, शौर्य आणि सामर्थ्य यामध्ये सर्वोच्च मानले जात होते. युयुधान (सात्यकी), विराट, द्रुपद, धृष्टकेतु इत्यादी सर्वजण राज्यकर्ते आणि अनुभवी योद्धे होते.

या यादीमध्ये:

सात्यकी (युयुधान) – यादव कुळातील एक वीर व श्रीकृष्णाचा शिष्य.

विराट – अज्ञातवासात पांडवांनी ज्याच्या राज्यात आश्रय घेतला.

द्रुपद – द्रौपदीचे वडील, पांडवांचा सासरा.

अभिमन्यू – अर्जुनाचा पुत्र, चक्रव्यूह भेदण्यात पटाईत.

द्रौपदीचे पंचपुत्र – प्रत्यक्षात पांडवांची दुसरी पिढीच!

ही लांब यादी म्हणजे युद्धासाठी सज्ज असलेल्या पांडव पक्षाच्या सामर्थ्याची साक्ष आहे. संजय हे वर्णन द्रोणाचार्याला उद्देशून करतो, ज्यामुळे त्यांच्या मनात काही प्रमाणात दुविधा व प्रामाणिकतेबाबत द्वंद्व निर्माण व्हावे, असा हेतू असू शकतो.

🔶 आरंभ (Arambh):
या श्लोकांचा उद्देश म्हणजे युद्धाच्या प्रारंभी दोन्ही पक्षातील सामर्थ्य व योजना स्पष्ट करणे. धृतराष्ट्राच्या मनात भीती निर्माण व्हावी, यासाठी संजय पांडव पक्षातील बलाढ्य योद्ध्यांची माहिती देतो.

🔶 समारोप (Samarop):
या श्लोकांमधून आपण पाहतो की पांडव पक्ष फक्त संख्येने नव्हे तर गुणवत्तेने, शौर्याने आणि कौशल्यानेही खूपच प्रभावी होता. अर्जुन, भीम, अभिमन्यू, सात्यकी, द्रुपद – हे सगळेच नामवंत योद्धे होते.

🔶 निष्कर्ष (Nishkarsha):
या श्लोकांद्वारे संजय धृतराष्ट्राला एक सूचक संदेश देतो की युद्ध केवळ बलप्रयोग नाही, तर त्यात धर्म, न्याय आणि नैतिकता यांचाही विजय अपेक्षित असतो. पांडव पक्षात हीच शक्ती होती.

🪔 उदाहरण सहित स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):
उदाहरण: जसे एका खेळात एक संघात अनुभवी, संघबद्ध, शिस्तबद्ध व तंत्रशुद्ध खेळाडू असतात, तसेच या पांडव सैन्यामध्ये प्रत्येक योद्धा हा युद्धातील एक तज्ज्ञ होता. त्यामुळे अशा संघाला पराभूत करणे सहज शक्य नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.07.2025-मंगळवार.
===========================================