संत सेना महाराज-सेना न्हावी जातीचा नीच। तयासि संकट पडता साच-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

मोरोपंतांनी सेनाजींसंदर्भात केलेला उल्लेख हा फारच गौरवपूर्ण आहे. अठराव्या शतकामध्ये जन्माला आलेल्या महिपतीबुवा ताहराबादकर यांनी भक्त लीलामृतामध्ये वारकरी संप्रदायातील संतांच्या संदर्भात रचना केली आहे. अध्याय ३१ मध्ये ते म्हणतात,

     "सेना न्हावी जातीचा नीच। तयासि संकट पडता साच ॥

     श्रीहरिने रूप धरोनि त्याचे। दासत्व रायाचे केलेकी॥"

     "सेना न्हावी भक्त थोर। हरिभजनी अतित तत्पर॥

     त्याचे चरित्र अति प्रियकर। ऐका सादर भाविकहो॥"

संत सेना न्हावी: भक्तिचा अनुपम आदर्श (Sant Sena Nhvi: An Unparalleled Ideal of Devotion)
महिपतीबुवा ताहराबादकर यांच्या 'भक्तलीलामृत' या ग्रंथातील संत सेना न्हावी यांच्यावरील अभंग हे त्यांच्या असीम भक्तीचे आणि भगवंताच्या भक्तवत्सलतेचे सुंदर दर्शन घडवतात. प्रस्तुत अभंगांमधून सेना न्हावी यांची महती, त्यांची भगवंतावरील निस्सीम श्रद्धा आणि त्या श्रद्धेमुळे भगवंताने घेतलेला अवतार याचे सखोल विवेचन केले आहे.

आरंभ (Introduction)
संत सेना न्हावी हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते. ते व्यवसायाने न्हावी (हजाम) होते, तरीही त्यांची भक्ती इतकी श्रेष्ठ होती की, खुद्द भगवंताला त्यांच्या मदतीसाठी यावे लागले. महिपतीबुवांनी त्यांच्या अभंगांमधून सेना महाराजांच्या याच अलौकिक भक्तीचे वर्णन केले आहे, जे सामान्यांसाठी एक प्रेरणास्थान ठरते. हे अभंग केवळ सेना महाराजांच्या जीवनातील एका प्रसंगाचे वर्णन करत नाहीत, तर भक्तीचे सामर्थ्य आणि भगवंताची त्याच्या भक्तांवरील अपार प्रीती याचेही दर्शन घडवतात.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल विवेचन (Meaning and Deep Elaboration of Each Stanza)

पहिले कडवे: "सेना न्हावी जातीचा नीच। तयासि संकट पडता साच ॥ श्रीहरिने रूप धरोनि त्याचे। दासत्व रायाचे केलेकी॥"
अर्थ: संत सेना न्हावी हे जातीने नीच (तत्कालीन समाजानुसार न्हावी जातीला कनिष्ठ मानले जात असे) असले तरी, जेव्हा त्यांना खऱ्या अर्थाने संकट आले, तेव्हा श्रीहरीने (विष्णूने) त्यांचेच रूप धारण करून राजाची सेवा केली.

सखोल विवेचन: हे कडवे भक्तीच्या सार्वभौमत्वावर आणि भगवंताच्या भक्तवत्सलतेवर प्रकाश टाकते. तत्कालीन समाजव्यवस्थेत न्हावी जातीला 'नीच' मानले जात असे, ज्यामुळे त्यांना समाजात फारसा मान मिळत नसे. परंतु महिपतीबुवा स्पष्ट करतात की, भगवंताच्या दृष्टीने जात किंवा वर्ण महत्त्वाचा नाही, तर भक्ती महत्त्वाची आहे. संत सेना न्हावी त्यांच्या दैनंदिन कार्यात व्यस्त असतानाही, त्यांचे मन सतत भगवंताच्या चिंतनात रमलेले असे. एकदा असे झाले की, राजाने त्यांना सेवेसाठी बोलावले, परंतु त्याच वेळी त्यांच्या घरी भागवत सप्ताह किंवा अन्य काही धार्मिक कार्यक्रम चालू होता आणि ते त्यात पूर्णपणे लीन झाले होते. राजाच्या आज्ञेचे पालन करणे त्यांना शक्य नव्हते, कारण त्यांची भक्ती त्यांना त्या क्षणी जास्त महत्त्वाची वाटत होती. अशा परिस्थितीत, राजाच्या क्रोधाला सामोरे जावे लागेल याची त्यांना कल्पना होती. नेमक्या याच संकटाच्या वेळी, भगवंताने स्वतः सेना न्हावींचे रूप घेतले आणि राजाच्या दरबारात जाऊन राजाची सेवा केली. भगवंताने दासाचे (सेवकाचे) कार्य केले.

उदाहरणार्थ: ज्याप्रमाणे एखादी प्रेमळ आई आपल्या मुलासाठी कोणताही त्याग करायला तयार असते, अगदी लहानसहान कामेही करते, त्याचप्रमाणे भगवंत आपल्या भक्तासाठी कोणत्याही थराला जायला तयार असतो. या घटनेतून भगवंताची आपल्या भक्तावर किती निस्सीम प्रीती आहे हे दिसून येते. भगवंताला आपल्या भक्ताचा अपमान किंवा संकट सहन होत नाही आणि तो वेळप्रसंगी स्वतःहून मदतीला धावून येतो, अगदी भक्ताचे रूप धारण करून सेवा करण्यापर्यंत. यामुळे हे स्पष्ट होते की, भगवंताच्या दारी कोणतीही उच्च-नीचता नाही, ते फक्त भक्तीचे भुकेले आहेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.07.2025-मंगळवार.
===========================================